Τετάρτη 22 Ιουνίου 2011

Μια υπόθεση εργασίας: Τα περιηγητικά κείμενα και οι εικονογραφήσεις τους, ως πιθανές πηγές της έμπνευσης του Ανδρέα Κάλβου

Από τις μέχρι σήμερα διατυπωμένες υποθέσεις για τις πηγές της έμπνευσης του Ανδρέα Κάλβου, η άποψη του Κ.Θ. Δημαρά είναι ίσως η πιο γνωστή και η, από τους περισσότερους, πλέον αποδεκτή.1 Κατά τον Δημαρά, λοιπόν, ο Κάλβος στην ποίησή του, καθοδηγημένος από τον Ούγκο Φώσκολο2 ακολούθησε την τάση, που ήταν «διάχυτη στις ευρωπαϊκές φιλολογίες από τον 18ο αι. και αποτελούσε θεμέλιο των αισθητικών διδαγμάτων της εποχής του».3 Σύμφωνα με αυτήν εφάρμοσε στο έργο του την αρχή της μίμησης των αρχαίων προτύπων, «όπως τα γνώρισε μέσω των Ελλήνων δασκάλων του και της ιταλικής λογοτεχνίας», που άκμαζε στο περιβάλλον του Φώσκολου. Γενικά ακολούθησε τους αρχαίους, δανειζόμενος από αυτούς  λέξεις, εικόνες, φραστικούς τρόπους και, ειδικά, προτίμησε τον Ομηρο, από τα έπη του οποίου εξάλλου δανείστηκε εικόνες. Τέλος, κάποιες σύντομες εικόνες παρέλαβε από τον βρετανικό κύκλο επικολυρικών ποιημάτων του Ossian.4
Ομως ποιοι ήταν οι μηχανισμοί που ανατροφοδότησαν τον μεγαλωμένο μακριά από τις ελληνικές περιοχές Κάλβο με ελληνικές εικόνες, εκτός βεβαίως εκείνων που συγκράτησε η παιδική του μνήμη ή που απέκτησε από τα ταξίδια του (Πρβλ. τις Ωδές: «Ο Φιλόπατρις» και «Εις Σάμον»),5 για τα οποία, μάλιστα, είναι ισχυρή η υπόθεση (αν έγιναν πάνω στον βασικό άξονα μετακινήσεων από την Ιταλία προς την ανατολική λεκάνη της Μεσογείου) κάποιας άγνωστης έως σήμερα επίσκεψής του στη Ζάκυνθο, όπου το λιμάνι της αποτελούσε βασικό σταθμό ανεφοδιασμού για την ιστιοφόρο ναυτιλία αυτής της διαδρομής.6
Αναντίρρητα την εποχή αυτή, εκτός των ταξιδιών, ο μηχανισμός πρόσκτησης και αναπλήρωσης εικόνων λειτουργούσε μέσα από τα περιηγητικά κείμενα και τις εικονογραφήσεις τους, που πλέον από την εξάπλωση της τυπογραφίας και μετά, είχαν κατακλύσει ολόκληρο τον δυτικό κόσμο που διψούσε για  πληροφορίες. Ειδικότερα, τα χαρακτικά ήταν εκείνα που τροφοδότησαν με ελληνικές εικόνες τη φαντασία του ποιητή, βεβαίως όχι όπως στην περίπτωση κάθε άλλου φιλομαθή ή απλώς φιλοπερίεργου, που ξεφύλλιζε ένα  περιηγητικό βιβλίο σε κάποιο βιβλιοπωλείο, ή βιβλιοθήκη, ή στο αναγνωστήριο μιας λέσχης, αλλά όπως στην περίπτωση ενός φλεγόμενου από ενθουσιασμό πατριώτη.7 Από τα πρώτα κατηχητικά τυπώματα έως τα σημερινά πολλαπλά, η χαρακτική αποτέλεσε «...καθοριστικό μέσον οπτικής επικοινωνίας...» (visuelle communication),8 μέσο για τη διεύρυνση του περιεχομένου των κειμένων, μέσο διάδοσης ιδεών, κατακτήσεων, προσανατολισμών.9 Μάλιστα, τον 19ο αιώνα η προσπάθεια κάλυψης της ανάγκης για εικόνες,  που δραματικά χαρακτηρίστηκε «πείνα για εικόνες», ήταν αυτή που οδήγησε στην ανάπτυξη νέων τεχνικών.10
Εξάλλου, και τα ίδια τα περιηγητικά κείμενα τροφοδότησαν όλον αυτό τον μηχανισμό, που αργότερα εξελίχθηκε με τον ρομαντισμό στην αρχαιολατρεία, νοοτροπία και συμπεριφορά που στη συνέχεια αποτέλεσαν ουσιώδη συστατικά του  φιλελληνισμού.11
Η Ιόλη Βιγγοπούλου υποστηρίζει χαρακτηριστικά πως «...ο 18ος αιώνας θα έπρεπε να ονομάζεται με πρώτο συστατικό της λέξης του, τη ρίζα "αρχαιο-"! Αρχαιολόγοι, αρχαιογνώστες και αρχαιόφιλοι επιδίδονται σε μια ακόρεστη αρχαιολατρία-αρχαιομανία-αρχαιοθηρία...».12
Τον 19ο αιώνα η τάση αυτή ακολουθήθηκε από τη «Μεγάλη Περιήγηση» (Grand Tour) στις ελληνικές περιοχές, κάθε παρακινημένου από το ρομαντικό αίσθημα και συγκινημένου από το μεγαλείο της Ελλάδας, περιηγητή. Το αίσθημα αυτό, που επικράτησε στους κύκλους των λογίων της Ευρώπης και είχε αποτέλεσμα την παραγωγή πλήθους απεικονίσεων και πληροφοριών για τον κάτω από ξένες κυριαρχίες Ελληνισμό, εξελίχθηκε, ολοκληρωτικά πλέον, στο κίνημα του Φιλελληνισμού.12
«...Σημαντικοί περιηγητές κινούνται στην αρχή του 19ου αιώνα, οι οποίοι με δεξιοτεχνικό ύφος εκφράζουν σε τόπο ευμενή τους προσωπικούς τους μύθους και τη ζεύξη αρχαίου/νέου ή καταγράφουν με προσεγμένες παρατηρήσεις ό,τι σημαντικό έχει να επιδείξει η πόλη. Η οδοιπορία στον χώρο γίνεται τρόπος ανάγνωσης του αρχαιολογικού τοπίου και εκεί εντάσσονται τα ερείπια, η ιστορία, οι σύγχρονοι άνθρωποι, οι τεκμηριωμένες πληροφορίες. Μνημεία, ερείπια, ναοί, τόποι, αγάλματα, φιλολογικά ερανίσματα, ποιητικοί συνειρμοί, επιγραφές και μυθοπλασίες, όλα παρελαύνουν στα οδοιπορικά τους σε εμπνευσμένους συνδυασμούς και μια πνοή φιλελληνικού ανέμου τρέφει τους ταξιδιώτες και γαλουχεί τα οδοιπορικά  και τα εικαστικά έργα τους...».13
Από τον Jacob Spon και τον George Wheler έως τους Richard Pococke, James Stuart/Nicholas Revett και τους Robert Sayer, William Haygarth, William Turner, Simone Pomardi, A.-L. Castellan, H. Holland και Joseph Cartwriht,14 οι ελληνικοί τόποι της Εγγύς και της Μέσης Ανατολής παρουσιάζονται στην εικαστική ταξιδιωτική γραμματεία είτε  «...με τρόπο πομπώδη...»15 είτε «...με το θέμα να υπερτερεί της εικόνας και η συγκίνηση να είναι σημαντικότερη της αποτύπωσης...».16 Κυρίως όμως παρουσιάζονται από τον κυρίαρχο πλέον τύπο του περιηγητή  που είναι εκείνος που ενδιαφέρεται και για τους ελληνικούς πληθυσμούς ή είναι «...φορτισμένος με το αρχαιόφιλο πνεύμα της εποχής του... και το φιλελληνικό συναίσθημα...».17
Εναυσμα για την υπόθεση εργασίας, κατά πόσον τα περιηγητικά κείμενα και  κυρίως οι εικονογραφήσεις τους, υπήρξαν πηγές έμπνευσης του Ανδρέα Κάλβου, έδωσε η παρατήρηση της συνάφειας των στροφών ι' και ια' της ωδής «Εις Ιερόν Λόχον» και των ανάγλυφων του ρολογιού του Ανδρονίκου Κυρρήστου στην Αθήνα (γνωστότερου ως «Αέρηδες»).Το μνημείο, λόγω της εξαιρετικά καλής κατάστασής του, του τóπου, και της καλλιτεχνικής αξίας των γλυπτών του, παρουσιάστηκε από πολλούς περιηγητές. Αναντίρρητα, από αυτές τις εκδόσεις η καλύτερη παρουσίαση έχει γίνει στο τετράτομο έργο των Βρετανών αρχιτεκτόνων και ζωγράφων James Stuart και Nicholas Revett: The antiquities of Athenes (Λονδίνο,1762-1816). Η έκδοση, που αποτέλεσε σταθμό στην ιστορία του λεγόμενου «βρετανικού διαφωτισμού», έχει παράλληλα και τις περισσότερες πιθανότητες να υπήρξε πηγή των πληροφοριών του Κάλβου:18



 Εις Ιερόν Λόχον
ι .  Ο Γέρων φθονερός,              
     και των έργων εχθρός                            
     και πάσης μνήμης, έρχεται                      
     περιτρέχει την θάλασσαν                       
                        και την γην όλην  
                                   
ια. Από την στάμναν χύνει             
     τα ρεύματα της λήθης                
     και τα πάντα αφανίζει.                                        
    Xάνονται οι πόλεις, χάνονται                        
                     βασίλεια, κ' έθνη  
J.Stuart-N. Revett, The Antiquities, Πιν.Ι ΧΧ "Σκίρων"
Σχέδιο J.Stuart, χάραξη J.Basire

Είναι ενδιαφέρον το γεγονός ότι ο Κάλβος γνωρίζει ότι από τις δύο απεικονίσεις γερόντων «αέρηδων» (Σκίρων και Εύρος), και από τις δύο που κρατούν στάμνα (Σκίρων και Νότος), εκείνος που «τα πάντα αφανίζει» είναι ο Σκίρων (Μαΐστρος), άνεμος που, στον ελληνικό χώρο, δημιουργεί καταστροφές. Μετά από αυτά, υποχρεωτικές γίνονται οι αναγωγές και σε άλλα χαρακτικά ή και σε περιηγητικά κείμενα. Ετσι, σε μια πρώτη διευθέτηση του υλικού, θα ήταν δυνατό να παρατηρηθούν οι παρακάτω συνάφειες:
Πρόλογος (Η Λύρα, Γενεύη, 1824)
Στ.5     θρέμματα πτερωτά...
         .......επί τα νώτα ακάμαντα
            των ζεφύρων, πετάξατε ταχέως.
 J. Stuart και N. Revett, The Antiquities, Ανάγλυφο που χρησιμοποιείται ως «Κεφαλίδα» στο Chapter IV, Vol. 2, σελ. 29. Παρουσιάζει πτερωτές μορφές.
Ο Φιλόπατρις
η      άγρια, μεγάλα  τρέχουσι                              
        τα νερά της θαλάσσης,       
        και ρίπτονται, και σχίζονται
        επί τους βράχους
         J. Cartwright, Views,
        Sappho's leap at cape Duvato
. Το ακρωτήριο Λευκάτας.
        Σχέδιο J. Cartwright, χάραξη-χρωματισμός R.Havell and son
       
     Εις Δόξαν   
 ιζ  Εφθασ' η ώρα, φύγε,       
     ανέβα την αγρίαν           
     αραβικήν φοράδα
     νίκησον εις το τρέξιμον
                και τους ανέμους
     J. Stuart και N. Revett, The Antiquities.
     A view of the front of the scene of the Theatre of Bacchus     Στον χώρο της σκηνής του θεάτρου Ηρώδου Αττικού Οθωμανοί γυμνάζουν άλογα
     The antiquities, Σχέδιο J. Stuart, χάραξη Daniel Lerpiniere

ιη    Επί τον Υμηττόν                             
       εβλάστησεν η δάφνη                    
       φύλλον ιερόν, στολίζει
       τα ηρειπωμένα λείψανα
                   του Παρθενωνος
     
       Παρθενών-Ολυμπιείον,
      σχέδιο William Pars, χάραξη Thomas Medland

κ.   Ανέβα την αράβιον                    
      Ωθωμανέ, φοράδα ,
      Την φυγήν κατεγκρήμνισον        
     
κδ  Τι τρέμεις; την φοράδα       
      κτύπα, κέντησον, φύγε
      Ωθωμανέ,
      J. Stuart και N. Revett, The Antiquities.
      Αποψη της Ακρόπολης με ιππείς να συναγωνίζονται  στο τόξο,
      σχέδιο J.Stuart, χάραξη Daniel Lerpiniere


   Εις Μούσας
κε   λάμπει τώρα ελεύθερον                         
                   το Δέλφιον όρος
     
κστ  Ρέει καθαρόν το αργύριον         
        της Ιπποκρήνης
      Δελφοί, Η Κασταλία Πηγή.
      Σχέδιο Melle Robineau με βάση αρχικό σχέδιο του Γάλλου προξένου Fauvel, λιθογράφησε ο C. Motte, περιλαμβάνεται στο Pouqueville Voyage dela Gréce 


          Ωκεανός
στ.    ιδού τα ακάμαντα άλογα        
               του Ηλίου εκβαίνουν
            
       J. Stuart και N. Revett, The Antiquities,
        Ζωφόρος του Παρθενώνος.  
        Σχέδιο J. Stuart, χάραξη Daniel Lerpiniere
         Εις Σούλι (Λυρικά, Παρίσι, 1825)
     
  γ     Αλλη λαμπρά πανήγυρις                  
         την σήμερον εορτάζεται
         εις την Ελλάδα  Ο άγγελος
         χορεύει του πολέμου
                                      δάφνας μοιράζει
           Ed. Dodwell, A classical, Festival at Athenes. Λαϊκό πανηγύρι στο χώρο του Θησείου,
           Σχέδιο Ed. Dodwell, χάραξη T. Medland
           Ο A.-L. Castellan, Lettres 1820, σελ.302, 30419 αναφέρει ότι σε ένα πανηγύρι χορεύουν δίπλα στα αρχαία ερείπια.20 

                                                                                                                  
 δ.      Βράχοι υψηλοί, διαβόητοι   
          βουνά του τετραχώρου,        
          από σας καταβαίνουσι     
          πολλοί και δυνατοί           
            αδάμαστοι άνδρες
        
         


Τα βουνά του Σουλίου (Τετράχωρο),
          Seraglio of Sulli. Το κάστρο της Κιάφας στο Σούλι και τα γύρω βουνά,
Η. Holland Travels, σχέδιο H. Holland, χάραξη G. Coole

         



          Albanian palicars in pursuit of an enemy. Σουλιώτες σε καταδίωξη εχθρού, 21          σχέδιο C.R.Cockerell, χάραξη J.Clark                                              

Μια υπόθεση εργασίας για να είναι γόνιμη πρέπει στο ερευνητικό της στάδιο να υπερβάλει ώστε να καλύψει όλες τις πιθανότητες. Αυτό βέβαια έχει ως αποτέλεσμα πολλά σημεία της εκ των υστέρων να κινδυνεύουν να χαρακτηριστούν ως αστήρικτα  Κατά τη γνώμη μου όσο αυτές οι υποθέσεις θα  γίνονται με καλή πίστη θα είναι αν όχι αποδεκτές, τουλάχιστον ενδιαφέρουσες ως προτάσεις, έστω αιρετικές και προστατευμένες από τη γοητεία του καινούργιου. Οταν μάλιστα γίνονται για το έργο του Ανδρέα Κάλβου, του πιο «δύσκολα προσεγγίσιμου» Ελληνα ποιητή, θα έχουν και την ιδιαίτερη κατάταξή τους. Γιατί τελικά το πρόβλημα δεν είναι εάν ο Κάλβος είχε ως πρότυπα τον Αχιλλέα και τον Οδυσσέα, κι αν οι πηγές της έμπνευσής του είναι ανατροφοδοτημένες από εικόνες και περιγραφές των περιηγητών, από τα κέλτικα ποιήματα του Ossian ή από αρχαιολογικά ευρήματα, που την εποχή του αποτελούσαν άκρως ενδιαφέροντα εκθέματα, αλλά τον τρόπο με οποίο τον προσεγγίζουμε και μας αγγίζει.22
Αναρωτιέμαι πάντα, ύστερα από την οπισθοδρόμηση που υπέστη η ελληνική κοινωνία με την υποβάθμιση της διδασκαλίας της αρχαίας ελληνικής, που εξυπηρετούσε και την καθαρεύουσα, πόσοι έχουν πια τη δυνατότητα να προσεγγίσουν ουσιαστικά το έργο του Ανδρέα Κάλβου και να το ζήσουν στην ολότητά του. Και ακόμη, πόσοι έχουν τη δυνατότητα να πράξουν ετούτο, όχι μόνον εξωτερικά σαν μια «ιδιότυπη μετρική αισθητική και γλωσσική φόρμα», αλλά και εσωτερικά κατανοώντας τον ιδεαλισμό του και τον φλογερό πατριωτισμό του, και να συνομιλήσουν μαζί του για τις αξίες, τις συναντήσεις και τις σχέσεις του, τα συμπεράσματά του.




--------------* Το κείμενο εκφωνήθηκε στο συνέδριο της Εταιρείας Κερκυραϊκών Σπουδών με θέμα « Ο στοχασμός των δημιουργών », Κέρκυρα 6- 7 Νοεμβρίου 2009, Μουσείο Σολωμού. Επίσης δημοσιεύτηκε στο περιοδικό "ΙΟΝΙΚΑ ΑΝΑΛΕΚΤΑ" τ.1 / 2011 σ. 135 - 149.
1. Εταιρεία Ζακυνθιακών Σπουδών. Β' Συνέδριο «Ανδρέας Κάλβος, 1792-1992» Πρακτικά. Ζάκυνθος, Πνευματικό Κέντρο 24-27 Σεπτεμβρίου 1992. Καββαδίας Σ.Α., «Νεοελληνικές πηγές του Κάλβου» σ. 205-225. Παναγόπουλος Α. «Κλασικές απηχήσεις στην ωδή "Εις Θάνατον" του Κάλβου», Πρακτικά ό.π. σ. 235-239. Δάλλας Γ., «"Φάσματα" και "Επιφάνειες" προσωποποιημένων εννοιών στις ωδές του Κάλβου», Πρακτικά ό.π., σ. 241-254. Καββαδίας Σπ., «Ο Ελληνικός Διαφωτισμός και ο Κάλβος»,  Κεφαλληνιακά Χρονικά 7 (1998), Αργοστόλι 1998, σ. 391-406. Βαγενάς Ν., «Παραμορφώσεις του Κάλβου», Το Δένδρο 71-72 (Σεπ-Οκτ 1992), σ. 123-140. Γαραντούδης Ε., Πολύτροπος Αρμονία. Μετρική και ποιητική του Κάλβου. Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο, 1995. Γεωργαντά Αθηνά, «Βυρωνισμός. Ο Κάλβος, ο Σολωμός και η κρίσιμη δεκαετία 1815-1824», Νέα Εστία 1777 (Απρίλιος 2005) σ. 610-654. Mario Vitti, Ο Κάλβος και η εποχή του, Στιγμή, Αθήνα 1995.2. Δημαράς Κ.Θ., «Οι πηγές της έμπνευσης του Κάλβου», Νέα Εστία 68, Σεπτέμβριος 1960, σ.270-300, και Ελληνικός Ρωμαντισμός, Ερμής, Αθήνα, 1985β, σ. 506-520 3. Δημαράς Κ.Θ., ό.π., σ. 256 «...ξέρουμε την προτίμηση του Κάλβου για τον Ομηρο καθώς και τη διάθεσή του να δανείζεται στην ποίηση εικόνες ομηρικές. Ο Κάλβος εφαρμόζει γενικά μέσα στο έργο του την αρχή της μίμησης των αρχαίων προτύπων και δανείζεται από αυτούς λέξεις, εικόνες και φραστικούς τρόπους, σύμφωνα με τη διάχυτη μέσα στις ευρωπαϊκές φιλολογίες, από τον δέκατο όγδοο αιώνα, ιδέα και αποτελούσε θεμέλιο των αισθητικών διδαγμάτων...», επίσης σ. 254 «...οι εικόνες, αλληγορίες, παραβολές είναι συνήθως δανεισμένες από τους αρχαίους, Ομηρο ιδίως και Πίνδαρο, σύμφωνα με τα αισθητικά διδάγματα και τις συμβουλές του Φώσκολου. Αλλες, πιο σύντομες συνήθως, εικόνες προέρχονται από τον Ossian. Βλέπουμε δηλαδή ότι το σύνολο περίπου της μορφής έφθασε στον Κάλβο από τον ΙΗ' αιώνα διά μέσου είτε των Ελλήνων διδασκάλων του είτε της σύγχρονής του ιταλικής λογοτεχνίας, όπως την εγνώρισε στο περιβάλλον του Φώσκολου.4. Δημαράς Κ.Θ., ό.π., σ. 254, «...συσταίνει ο Φώσκολος στον νεαρό γραμματικό του: «να συντυχαίνει μέρα-νύχτα με μετριοφροσύνη και με τόλμη νεανική με τους μεγάλους της αρχαιότητος...» 5.  Η Λύρα,  Ο Φιλόπατρις  στροφή γ', στ. 1-2  Ποτέ δεν σε  ελησμόνησα,
                                                                             ποτέ
                                                                         
 Λυρικά, Εις Σάμον στροφή κγ' Νήσος λαμπρά ευδαιμόνει
                                                    óτε η δουλεία σε αμαύρονε,
                                                    σε είδον, άμποτε ναλθω
                                                    να φιλήσω το ελεύθερον
                                                                        ιερόν σου χώμα6. Για τη διαπιστωμένη επίσκεψή του στη Ζάκυνθο από το  Σάββατο 26 Σεπτεμβρίου/8 Οκτωβρίου έως την Πέμπτη 1/13 Οκτωβρίου 1836, βλ. Κουρκουμέλης Ν.Κ., Νεότερα Καλβικά, Εκδόσεις Περίπλους, Αθήνα,1999, σ. 44-46.7. Για τη Χαρακτική περ. βλ. Zingrosser G., Τhe Appeal of Prints, Νέα Υόρκη, 1972. Heljo Klein, Dumonds Kleines, Wörterbuch der Ducktechnik und Graphischen Κunst, Κολονία, 1977γ. Koschatzky W., Die Kunst der Graphik, Μόναχο, 1980γ. Γρηγοράκης Ν., Ελληνική Χαρακτική, Καστοριά,1985. Χρήστου Χ., Νεοελληνική Χαρακτική. Ιονική και Λαϊκή Τράπεζα της Ελλάδος, Αθήνα, 1989.8.  Χρήστου Χ., ό.π., σ. 18, 215. 9. Χρήστου Χ., ό.π., σ. 21 και Koschatzky W., όπ., σ. 2410. Χρήστου Χ., ό.π., σ. 26 και Max Volfgang-Faustgerd van Vries, Hunger Nac Bilder-Deutsche Malerei der Gegenwart, Κολονία, 1962. 11. Weber S.H., Voyages and Travels in Greece, the Near East and adjacent regions made previous to the year 1801, Πρίνστον, Ν.J., 1953.
Τσιγκάκου Φανή-Μαρία, Ανακαλύπτοντας την Ελλάδα, ζωγράφοι και περιηγητές του 19ου αιώνα, Εκδοτική Αθηνών, 1981.
 Τόπος και Εικόνα. Χαρακτικά για την Ελλάδα. τόμ. Ι-VII, Αθήνα, Ολκός, 1978-1985
Στάικος Κ. Σπ., Τα τυπωμένα στη Βιέννη ελληνικά βιβλία, 1749-1800, Ιδρυμα Ελληνικού Πολιτισμού, Αθήνα, 1995.
Τolias G. (επιμ.), British Travellers in Greece 1750-1820. Exhibition Catalogue, Λονδίνο, Foundation  for Hellenic Culture, 1995.
Tomkinson J. (επιμ.), Travellers' Greece, Memories of an enchanted Land, Αθήνα, Anagnosis, 2002.
Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών. Πολιτιστικό Kέντρο «Κωστής Παλαμάς». Κατάλογος Εκθεσης Η ανάδυση και η ανάδειξη κέντρων του Ελληνισμού στα ταξίδια των περιηγητών 15ος-20ός αιώνας. Ανθολόγιο από τη Συλλογή του Δ. Κοντομηνά, (Ιόλη Βιγγοπούλου: εισαγωγή-σχόλια), Αθήνα, Κότινος, 2005.
Ζήβας Δ. Α., Ζάκυνθος. Απεικονίσεις 18ος-19ος αιώνας, Εκδόσεις Τρίμορφο, Ζάκυνθος, 2007.12. Ιόλη  Βιγγοπούλου, ό.π., σ. xxiii.13. Ιόλη Βιγγοπούλου, ό.π., σ.xviii.14. Jacob Spon-George Wheler, Voyage d’ Italie, de Dalmatie, de Gréce et du Levant fait aux aneés 1675 et 1676, Λυών, 1678.
The Antiquities of Athenes. Measured and Delineated, by James Stuart F.R.S. and F.S.A. and Nicholas Revett, painters and architects, Λονδίνο, 1762-1816, 4 vols.
Olfert Dapper, Description exact des iles de l' Archipel… A Amsterdam 1703.
Richard  Pococke, A Description of the East and some others Countries, vol. II, part II, Observetions of the Islands of the Archipelago, Asia Minor, Thrase, Greece and other parts of Europe by Pococke LLD, FRS, Λονδίνο, MDCCXLV.
Julien-David Le Roy, Les ruines des plus beaux monuments de la Gréce considérées du coté du I'Histoire et de l' Architecture. Παρίσι, 1770.
Pierre Augustin Guys, Voyage littéraire de la Gréce ou Lettres sur les Grecs anciens et modernes, avec un paralléle de leurs moeurs. Par M. Guys, Sécrétaire du Roi, de l' Académie des Sciences et Belles-Lettres de Marseille Παρίσι, 1783, 3éme edition.
Antoine-Laurent Castellan, Lettres sur la Morée et les iles de Cérigo, Hydra et Zante; par A.L. Castellan. Avec vingt-trois dessins de l0 Auteur graves par luimeme et trois plans, Παρίσι, 1808α.
J.D.Barbié du Bocage, Voyage du jeune Anacharsis, Παρίσι, 1811.
Henry Holland, Travels in the Ionian isles, Albania, Thessaly, Macedonia etc During the years 1812 and 1813 by Henry Holland MDFRS, Λονδίνο, Printed for Longman, Hurst, Rees, Orme and Brown, 1815.
A Classical and Topographical Tour through Greece during the years 1801, 1805 and 1806 by Edward Dodwell Esq FSA and member of several foreign Academies in two volumews, Λονδίνο, Printed for Rodwell and Martin 1819.
Thomas Smart Hughes, Travels in Sisily, Greece and Albania by the Rev T.S. Hughes B.D., Late fellow of saint John’s and now Fellow of Emmanuel College, Cambridge Illustrated with engravings, Maps, Scenery, Plans etc Λονδίνο, J. Mawman, 1820.
Joseph Cartwright, Views in the Jonian Islands. Twelve Plates Engraved and coloured  by  R. Havell and son, Λονδίνο, 1821.15. Pococke, Ιόλη Βιγγοπούλου, ό.π., σ. 18 16. Sayer, Iόλη Bιγγοπούλου, ό.π. σ. 15.17. Haygarth , Iόλη Bιγγοπούλου, ό.π., σ. 19.18. The elevation of the Tower of the Winds εις Spon-Wheler (Τόπος και  Εικόνα Ι, σ. 229 ). J. Stuart-N. Revett (Αντίτυπο Αναγνωστικής Εταιρίας Κερκύρας ), Πιν. Χ Η περιοχή σχέδιο J. Stuart - χάραξη James Basire. Πιν XV, Ο Εύρος σχέδιο J. Stuart - χάραξη Anthony Walker. Πιν.XVI, Ο Σκίρων σχέδιο J.Stuart - χάραξη James Basire Πίν. IXX, Ο  Νότος, σχέδιο  J.Stuart - χάραξη James Basire.                                                    19. André Grasset St. Sauveur, Voyage histοrique litteraire et pittoresque dans les iles Ioniennes, Παρίσι, τόμ. Γ', έτος VIII ( 1799-1800 ), σ.106, 197. Castellan L. Lettres sur la Morée, Παρίσι, 1820β, σ. 302. J.D.Barbié du Bocage Voyage du jeune Anacharsis, Παρίσι, 1811, Σχέδιο Bourgeois-  χάραξη Pillement.20. Οι απεικονίσεις χορευτών και χορευτριών είναι προσφιλές θέμα των περιηγητών Πβλ. Τις Αθηναίες που χορεύουν και στο βάθος φαίνονται οι στύλοι του ναού του Ολυμπίου Διός και η Ακρόπολη (Stuart–Revett), Τους Έλληνες που χορεύουν τον ίδιο κυκλικό χορό (Ζωναράδικο;) σε γειτονιά της Αθήνας και στην Κωνσταντινούπολη, R. Pococke, A description21. Στο αγγλικό κείμενο η ένδειξη είναι: «Παλικάρια Αλβανοί», όμως είναι γνωστή η χρησιμοποίηση του όρου «Αλβανός» από τους Ευρωπαίους, όχι μόνο τους περιηγητές, για τους ένοπλους Ηπειρώτες αδιακρίτως θρησκεύματος, ενώ με τη λέξη «παλικάρι» συνήθως προσδιόριζαν τον χριστιανό.22. Εις Δόξαν
   
η.   Καθώς από το σπήλαιον
             εκβάς ο λέων πληγώνει,
             σκοτώνει, διασκορπίζει
             τολμηρών κυνηγών
                          πλήθος αράβων(Ανάγλυφο, Αρχαιολογικό Μουσείο Φλωρεντίας)Εις  Μούσαςδ.     Χαίρετε ω κόραι, χαίρετε
        φωναί οπου τα δείπνα
        των Ολυμπίων πλουτίζετε
        με χορών ευφροσύνας
                    κ' εύρυθμον μέλος(Ερυθρόμορφος αμφορέας Βρετανικού Μουσείου) Εις Χίονιβ.    Στεναζούσης νυκτός
        και του βαθέος Αδου
        τρομεραί θυγατέρες,
        εσάς φωνάζω, εσάς
                        τας Εριννύας.ιδ.   Τρέξατε, εδώ τον θόρυβον
         των μεγάλων πτερύγων
         φέρετ' εδώ(Ερυθρόμορφος αμφορέας Βρετανικού Μουσείου)Ο Ωκεανόςια.    Εις του σπηλαίου το στόμα
        ιδού προβαίνει ο μέγας
        λέων, το φοβερόν
        λαιμόν τετριχωμένον
                     βρέμων τινάζει (Ανάγλυφο, Αρχαιολογικό Μουσείο Φλωρεντίας)