Δευτέρα 31 Οκτωβρίου 2011

Ο Ελληνικός Στρατός στη Μικράν Ασία. Από τα παράλια της Ιωνίας και της Αιολίας στα υψίπεδα της Φρυγίας ( 1919-1920)




Κατά την Ελληνική Εκστρατεία στη Μικράν Ασία ( 1919-1922 ) τα ελληνικά στρατεύματα, αφού έφθασαν μετά από
έναν επικό και πολυαίματο αγώνα έως τις πύλες της Άγκυρας και αφού αναδιπλούμενες εγκαταστάθηκαν επιτυχώς για
έναν ολόκληρο χρόνο σε ένα ευρύ μέτωπο, που κάλυπτε μεγάλο μέρος της Δυτικής Μικράς Ασίας, αιφνιδιάστηκαν και
αναγκάστηκαν να την εγκαταλείψουν, ανοίγοντας ένα νέο ιστορικό κεφάλαιο στις σχέσεις των δυο χωρών
Η εκστρατεία αυτή, που υπήρξε αμάλγαμα πολιτικών διπλωματικών και στρατιωτικών , επιτυχιών και αστοχιών είχε
ως αποτελέσματα: Να χαθούν χιλιάδες ανθρώπινες ζωές και από τις δυο πλευρές και να σφαγούν με ιδιαίτερη αγριότητα
από τους τούρκους τακτικούς και ατάκτους στρατιωτικούς πάνω από εξακόσιες χιλιάδες άμαχοι έλληνες πόντιοι και μικ-
ρασιάτες. Να ανταλλαγούν πληθυσμοί μεταξύ Ελλάδος και Τουρκίας και να εκπατριστούν από τις προαιώνιες εστίες τους
για να εγκατασταθούν ως πρόσφυγες στην Ελλάδα , άλλο ένα εκατομμύριο τετρακόσιες εβδομήντα χιλιάδες ( κατά τον
Βλάση Αγτζίδη , 400 χιλιάδες από τον Πόντο, 250 χιλιάδες από την Ανατολική Θράκη και 750 χιλιάδες από τη Δυτική Μικ-
ράν Ασία και την Καππαδοκία, ενώ 70 χιλιάδες κατέφυγαν στη Σοβιετική Ένωση ). Να απωλεσθούν για τον Ελληνισμό τα
ερείσματά του στην αντίπερα όχθη του Αιγαίου, για πρώτη φορά από την περίοδο των αρχαίων αποικισμών . Να εξουθενω-
θεί οικονομικά το Κράτος και τέλικά να καταστραφεί το κύρος του Ελληνικού Στρατού, ως του πλέον αξιόμαχου στην πε-
ριοχή . Κύριο χαρακτηριστικό των αποτελεσμάτων υπήρξε , η αγριότητα της τούρκικης αντίδρασης . Όπως συνοψίζει ο συντά-
κτης του λήμματος της ηλεκτρονικής εγκυκλοπαίδειας: «…Οι αρπαγές και οι λεηλασίες σπιτιών και περιουσιών, οι γεωργικές και κτηνοτροφικές καταστροφές, το γκρέμισμα σχολείων, ναών και άλλων ευαγών ιδρυμάτων, η χρεοκοπία και καταστροφή βιοτεχνικών και και βιομηχανικών επιχειρήσεων με τον παράλληλο ευτελισμό κάθε ανθρώπινης αξιοπρέπειας που περιλαμβάνονται μαρτυρικοί βασανι- σμοί αιχμαλώτων, βιασμοί και ηθική οδύνη υπό το κλίμα του τρόμου και της απειλής του θανάτου, αλλά και οι ατέλειωτες πορείες αιχμαλώτων, στα περιώνυμα "τάγματα εργασίας", με άγνωστο αριθμό ανθρώπων που χάθηκαν σ΄ αυτά, οι σφαγές, οι θηριωδίες μέχρι και οι εκτελέσεις
επί των αποφάσεων των τουρκικών δικαστηρίων της "Ανεξαρτησίας" δεν έχουν μέχρι σήμερα ερευνηθεί πλήρως».
Παράλληλα υπήρξε μια εκστρατεία η οποία καταστράφηκε κάτω από το βάρος του οξύτατου ενδοσυμμαχικού ανταγω-
νισμού που προκαλούσε το ενδιαφέρον για την περιοχή εξαιτίας της γεωπολιτικής της αξίας και του πλούτου του υπεδά-
φους της ( ιδιαίτερα των πετρελαϊκών κοιτασμάτων της Μοσούλης ). Επίσης υπήρξε χαρακτηριστικό παράδειγμα των απο-
τελεσμάτων της διάβρωσης της μαχητικής ικανότητας των στρατευμάτων από την αντιπαλότητα και την ασυνεννοησία των πολιτικών κομμάτων και των διοικούντων, την επέκταση των αντιπαραθέσεών τους στα στρατόπεδα και την άσκηση προ- παγάνδας σε αυτά από μερίδα του Τύπου και πολιτικές ομάδες. Τέλος υπήρξε μια εκστρατεία του Ελληνικού Στρατού κατά την οποία δεν δοκιμάστηκαν μόνο οι πολεμικές αρετές και αδυναμίες των ελλήνων μαχητών, αλλά δοκιμάστηκε και η προ-
σαρμοστικότητα της ηγεσίας τους , πολιτικής και στρατιωτικής , στις νέες διπλωματικές και στρατιωτικές συνθήκες. Αυτή ειδικά η περίπτωση πολύ μελαγχολικά επαναφέρει στη μνήμη το παράθεμα του Γαϊου Ιουλίου Καίσαρα ( Commentarii , De bello gallico VII, 47) : “…sed elati spe celeris victoriae et hostium fuga et superiorum temporum secundis proeliis nihil adeo arduum sibi esse existimaverunt , quod non virtute consequi possent, neque finem prius sequenti facerunt, quam muro oppidi postisque appropinquarunt…”(…αλλά παρασυρμένοι από την ελπίδα της γρήγορης νίκης και από τη φυγή των εχθρών και από τους πετυχημένους αγώνες των προηγούμενων χρόνων, νόμισαν ότι τίποτε δεν ήταν γι αυτούς τόσο δύσκολο, που να μη μπορούν να το κατορθώσουν με την ανδρεία , και δεν έδωσαν τέλος στην καταδίωξη, παρά μόνο αφού έφτασαν στο τείχος και τις πύλες της πόλεως ….) .

Η ΣΥΝΘΗΚΗ ΤΟΥ ΜΟΥΔΡΟΥ

Η Συνθήκη Ανακωχής του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου στο Μούδρο επί του HMS Agamemnon (17 / 30 Οκτωβρίου 1918) μεταξύ των συμμάχων της Ανταντ (Entente Cordiale) και της Οθωμανικής αυτοκρατορίας υποχρέωνε την τελευταία :
1.Να παραδώσει τους συμμάχους που κρατούσε ως αιχμαλώτους
2.Να αποστρατεύσει τον κύριο όγκο του στρατού της και να παραδώσει στους συμμάχους τον οπλισμό της και τα πολε- μικά της πλοία
3. Να ανοίξει τα στενά των Δαρδανελλίων και το Βόσπορο
4. Να διακόψει κάθε οικονομική, εμπορική ή άλλη σχέση με τους πρώην συμμάχους της των « Κεντρικών Δυνάμεων»
5. Να επιτρέψει στους συμμάχους να ασκήσουν εποπτεία στο Σιδηροδρομικό της δίκτυο και να καταλάβουν οποιοδή- ποτε στρατηγικό σημείο του εδάφους της θα έκριναν απαραίτητο για λόγους ασφαλείας , χωρίς προηγούμενη συνεννόηση
με την κυβέρνησή της.
Η Συνθήκη δεν είχε ακλόνητες βάσεις καθώς, με αποικιακές νοοτροπίες, είχαν συναφθεί και άλλες μυστικές συμφωνίες , όπως : του Λονδίνου ( 13/26 Απριλίου 1915 ) , των Sykes – Picot ( Μάϊος 1916 ) και του Αγίου Ιωάννου της Μωριέννης
( Απρίλιος 1917 ) , ενώ ιδιαίτερο αποσταθεροποιητικό παράγοντα δημιουργούσε η αντιφατικότητα της αμερικανικής εμ- πλοκής . Ο αμερικανός πρόεδρος Ουίλσον ( Thomas Woodrow Wilson) επαγγελόταν την αυτοδιάθεση των λαών , αλλά ταυτόχρονα με το διάγγελμα των « 14 σημείων » ( 26 Δεκεμβρίου / 8 Ιανουαρίου 1918 ) απέκλειε στο άρθρο 12 τον διαμε-
λισμό της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας .
Βάσει αυτής , λοιπόν , της Συνθήκης αποφασίστηκε από τους συμμάχους η περιπέτεια του Ελληνικού Έθνους και του Στρατού του, που ονομάσθηκε « Εκστρατεία στη Μικράν Ασία » ( 2/15 Μαίου 1919 - 3/16 Σεπτεμβρίου 1922 ) και η οποία είναι δυνατόν να χωρισθεί στις εξής περιόδους :

Πρώτη Περίοδος (2/15 Μαίου 1919 έως 31 Μαρτίου/ 13 Απριλίου 1921) Απόβαση στη Σμύρνη και επιχειρή-
σεις περιορισμένης έκτασης
I. H Κατάληψη της Σμύρνης και της ενδοχώρας ( Μάιος –Ιούνιος 1919 )
II. Oι Επιχειρήσεις Φιλαδέλφειας , Προύσας , Ουσάκ , Τσεντίζ ( Ιούνιος –Νοέμβριος 1920)
III H Στρατηγική Αναγνώριση ( Δεκέμβριος 1920)
IV. Oι Επιχειρήσεις Μαρτίου 1921

Δεύτερη Περίοδος ( Ιούνιος 1921–Σεπτέμβριος 1921 ) Επιχειρήσεις ευρείας κλίμακας για τη συντριβή του Τουρκι -κού Στρατού
V. Οι Επιθετικές επιχειρήσεις για τη κατάληψη του Αφιόν Καρά- Χισάρ της Κιουτάχειας και του Δορυλαίου ( Εσκή- Σεχίρ) (Ιούνιος – Ιούλιος 1921)
VI. Οι Επιχειρήσεις προς την Άγκυρα , Μάχη του Σαγγαρίου ( Αύγουστος - Σεπτέμβριος 1921 )
VII. Η Επάνοδος της Ελληνικής Στρατιάς στις θέσεις εξορμήσεως Ανατολικά του Αφιόν Καρα –Χισάρ και του Δορυλαίου ( Εσκή - Σεχίρ ) ( Σεπτέμβριος 1921 )

Τρίτη Περίοδος ( Οκτώβριος 1921 - Αύγουστος 1922 )
VIII Η Περίοδος των Πολιτικών , Διπλωματικών και Στρατιωτικών εξελίξεων

Τέταρτη περίοδος ( 13/26 Αυγούστου1922 - 5/18 Σεπτεμβρίου 1922 )
IX Η Τουρκική επίθεση και Εκκένωση της Μικράς Ασίας από τον Ελληνικό Στρατό

ΠΡΩΤΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΤΗΣ ΜΙΚΡΑΣΙΑΤΙΚΗΣ ΕΚΣΤΡΑΤΕΙΑΣ


I. Η Κατάληψη της Σμύρνης και της Ενδοχώρας
Λίγο πριν το μεσημέρι της 1/14 Μαίου οι σύμμαχοι , διά του βρετανού αρμοστή της Κωνσταντινουπόλεως και διοικητή του βρετανικού στόλου της Μεσογείου ναυάρχου Κάλθορπ (Sir Somerset Arthur Gough –Calthorpe) ανακοίνωσαν στον Βαλή της Σμύρνης , πιστό στον σουλτάνο διπλωμάτη Ιζέτ Μπέη, ότι με απόφαση του Ανώτατου Συμβουλίου της συνδιασκέψως της 29ης Απριλίου /12ης Μαίου /1919 και σύμφωνα με τους όρους της ανακωχής του Μούδρου , θα ενεργούσαν αποβάσεις στην πόλη για την κατάληψη των φρουρίων και την τήρηση της τάξεως.
Ας σημειωθεί ότι πέραν των όποιων ελληνικών γεωπολιτικών επιδιώξεων, άμεση και επιτακτική ήταν η ανάγκη της προ- στασίας των ελληνικών πληθυσμών, που ακόμα περιλαμβάνονταν στα όρια της Οθωμανικής αυτοκρατορίας και αποτελού- σαν το είκοσι τοις εκατό του συνολικού πληθυσμού. Οι τούρκοι, που από την έναρξη των βαλκανικών πoλέμων, με υπόδει-ξη της γερμανικής στρατιωτικής αποστολής, είχαν επιδοθεί σε εκτεταμένης κλίμακας σφαγές αρμενίων και ελλήνων, ενέτει- ναν τις κακουργηματικές τους πράξεις σε βαθμό που ανάγκασαν το Οικουμενικό Πατριαρχείο να κηρύξει «εν διωγμώ» την εθναρχούσα , κατά το οθωμανικό σύστημα των «μιλέτ», Εκκλησία .
Με τη δημοσιοποίηση της συμμαχικής απόφασης αμέσως αντέδρασαν τα μέλη του νεοτουρκικού κομιτάτου , του οποίου τοπικά , ηγείτο ο πρώην βαλής της Σμύρνης Νουρεντίν πασάς , παρασύροντας τους αξιωματικούς του απόστρατευόμενου 17ου Τουρκικού Σώματος Στρατού , με αποτέλεσμα να διανεμηθούν στην τουρκική συνοικία προκηρύξεις για αντίσταση και να δημιουργηθεί σοβαρή αναστάτωση .
Στις τέσσερεις το απόγευμα ο Αρχηγός της Ελληνικής αποστολής Κυβερνήτης του Αβέρωφ Πλοίαρχος Μαυρουδής ανακοί- νωσε την είδηση της επικειμένης καταλήψεως της Σμύρνης από τον Ελληνικό Στρατό, στον Μητροπολίτη Χρυσόστομο και στους προκρίτους που είχαν συναθροιστεί στον Μητροπολιτικό Ναό της Αγίας Φωτεινής και τους διάβασε το διάγγελμα του Έλληνα πρωθυπουργού Ελευθερίου Βενιζέλου που άρχιζε με τις λέξεις :
« …Το πλήρωμα του χρόνου ήλθεν. Η Ελλάς εκλήθη υπό του Συνεδρίου της Ειρήνης να καταλάβη την Σμύρνην ίνα ασφαλίσει την Τάξιν…». Η συγκίνηση που κατέλαβε τους παρευρισκόμενους στην αίθουσα και τον αυλόγυρο ήταν τόση που στάθηκε αδύνατη η ολοκλήρωση της ανάγνωσης . Το βράδυ τοιχοκολλήθηκαν στην πόλη δίγλωσσες προκηρύξεις (ελληνικά και τουρ- κικά ) του Διοικητή του Ελληνικού Στρατού Κατοχής που ειδοποιούσαν για τη στρατιωτική κατοχή και διαβεβαίωναν τον πληθυσμό για τον σεβασμό των πολιτικών και θρησκευτικών ελευθεριών του , ενώ παράλληλα ο ιταλός ταγματάρχης που εί- χε υπό τον έλεγχό του τις κεντρικές φυλακές επέτρεπε, κακώς και παρά το καθήκον του, την απελευθέρωση όλων των κρα- τουμένων τούρκων ποινικών καταδίκων . Οι ενέργειες του ιταλού αξιωματικού ήταν εναρμονισμένες με την ιταλική πολιτι- κή, που απέρριπτε την ελληνική εγκατάσταση στη Μικρά Aσία ως αντικείμενη στα δικά της (μεγαλομανή) αποικιακά σχέδια , που είχαν καταρτιστεί με την ίδρυση του ιταλικού κράτους από τον πρώτο πρωθυπουργό κόμη Καβούρ ( Camillo Benso conte Cavour)
Η ιταλική στάση είχε ως αποτέλεσμα:
α. Την υπονόμευση του έργου της Ελληνικής Αποστολής στη Σμύρνη
β Την καταστρατήγηση υπέρ των τούρκων των όρων του αφοπλισμού των τουρκικών στρατευμάτων
γ. Την απροκάλυπτη ανθελληνική προπαγάνδα και τις παρασκηνιακές ενέργειές τους με το κεμαλικό κίνημα
δ. Την άρνηση κάθε συζήτησης στο Συνέδριο της Ειρήνης που θα αφορούσε την ελληνική επέκταση στην περιοχή .
Το πρωί της 2/15 Μαίου άρχισε κανονικά η αποβίβαση των μονάδων της 1ης Μεραρχίας σε διάφορα σημεία της προκυ -μαίας σε κλίμα άκρατου ενθουσιασμού του ελληνικού πληθυσμού. Γι αυτό ο μέραρχος Συνταγματάρχης ΠΒ Νικόλαος Ζαφει- ρίου βιάστηκε να αναφέρει τηλεγραφικά ότι επικρατεί «απόλυτος ησυχία».΄Ομως κατά την προώθηση για την κατάληψη θέσεων το 2ο Τάγμα του Ι/38 Συντάγματος Ευζώνων δέχθηκε αιφνιδιαστικά πυρά από τούρκους στρατιώτες και τουρκοκρη- τικούς ατάκτους, που είχαν λάβει θέσεις σε διάφορα σημεία ( κυρίως δημόσια κτήρια με επίκεντρο το Διοικητήριο). Το Τάγ- μα , παρά τις απώλειες (10 εύζωνοι εκτός μάχης , 2 νεκροί και 8 τραυματίες) ανασυντάχθηκε και σε μία ώρα συνέτριψε την αντίσταση συλλαμβάνοντας 540 οπλίτες, 2000 ατάκτους ενόπλους, τον στρατιωτικό διοικητή Σμύρνης Ναδήρ πασά, 2 στρα- τηγούς και 150 αξιωματικούς , από τους οποίους 28 ήταν ανώτεροι , τους οποίους και περιόρισε στο Α/Π Πατρίς .
Σύμφωνα με το πόρισμα της συμμαχικής ανακριτικής επιτροπής της 1/14 Οκτωβρίου 1919, για τα γεγονότα της απο-
βάσεως ευθύνες έχουν οι ελληνικές αρχές που δεν έκαναν τίποτε για να αποτρέψουν την εκδήλωση του θρησκευτικού μί -σους των δυο εθνοτήτων και οι τουρκικές , που ανέχθηκαν τον εξοπλισμό των ατάκτων και των καταδίκων .Σύμφωνα όμως με την έκθεση της 4ης /17ης Μαίου 1919 του πλοιάρχου Μαυρουδή , τις ανθελληνικές ενέργειες των τούρκων τις οργάνωσαν ιταλοί αξιωματικοί .
Παρόλα αυτά οι ελληνικές αρχές , σε ένδειξη καλής θέλησης με Στρατοδικείο ( 5/18 Μαίου ) καταδίκασαν και εξετέλεσαν την ίδια μέρα δύο έλληνες , που θεωρήθηκαν ότι είχαν επιλύσει παλαιούς λογαριασμούς και στη συνέχεια έθεσαν σε αυτε-
πάγγελτη αποστρατεία τον μέραρχο της 1ης Μεραρχίας Συνταγματάρχη Ζαφειρίου και τον διοικητή του Ι/38 Συντάγματος Ευζώνων αντισυνταγματάρχη Σταυριανόπουλο . Ας σημειωθεί ότι η Ελληνική Διοίκηση διατήρησε τις τουρκικές διοικητικές υπηρεσίες και αποκατέστησε στη θέση του , με φρουρά και έλληνα αξιωματικό ως υπασπιστή, τον βαλή Ιζέτ μπέη ( ο οποίος μάλιστα απέδωσε τα γεγονότα στους νεοτούρκους και δήλωσε την ειλικρινή του πρόθεση συνεργασίας ) .
Τις επόμενες ημέρες και σε συνεννόηση με τον ναύαρχο Κάλθορπ , κατελήφθησαν βορειοανατολικά οι περιοχές Μαγνησίας και Κασαμπά και νοτιοανατολικά στην κοιλάδα του Μαιάνδρου, οι περιοχές του Αϊδινίου και του Ναζλί. Στην κοιλάδα του Καϊου κατελήφθη η Πέργαμος και βόρεια της Σμύρνης , ατμοπολικώς οι Κυδωνίες .Όμως την επομένη της αποβάσεως του Ελληνικού Στρατού στη Σμύρνη, οι Ιταλοί κατέλαβαν την Νέα Έφεσσο και το Αγιουσουλούκ, στη νότια περιοχή του Μαιάν-
δρου , ελέγχοντας τη σιδηροδρομική γραμμή που οδηγούσε από τη Σμύρνη στα Σώκια και το Αϊδίνι , με τη δημιουργία ιτα- λικής ζώνης επιτήρησης .Με παραχωρήσεις και διευκολύνσεις προς τους τούρκους ατάκτους , που είχαν εξοπλιστεί από τις αποθήκες , που ώφειλαν να φυλάσσουν τα συμμαχικά στρατεύματα, οι Ιταλοί δημιούργησαν σοβαρά προβλήματα ασφαλείας στα ελληνικά τμήματα, τα οποία δεν μπορούσαν να καταδιώξουν ούτε να ερευνήσουν στην «ιταλική ζώνη» . Κάτω από αυτές τις συνθήκες και για να επιβληθεί το κύρος των Ελληνικών όπλων αποφασίστηκε η αποστολή ενισχύσεων και του υποστράτηγου Κωνσταντίνου Νίδερ ως διοικητή του Στρατού Κατοχής. Την ημέρα της αφίξεως του Νίδερ ( 2/15 Ιουνίου ) συνέβη και το «πρώτο ατύχημα των ελληνικών όπλων» στην Πέργαμο. Οι τούρκοι έχοντας ως ορμητήριο την ιταλική ζώνη
( όπου και έταξαν πυροβόλα των 106 ) προσέβαλαν μεικτό απόσπασμα του Ι/8 Τάγματος Κρητών και το ανάγκασαν σε άτα- κτη υποχώρηση κατά την οποία υπήρξαν 1 αξιωματικός και 9 οπλίτες νεκροί , 1 αξιωματικός και 8 οπλίτες τραυματίες και 86 οπλίτες εξαφανισθέντες. Η Πέργαμος ανακαταλήφθηκε μετά από πέντε ημέρες από το 5ο Σύνταγμα Αρχιπελάγους , το οποίο κατά την πορεία του αντίκρυσε το πιο φρικτό θέαμα.: « …Επί της ακολουθουμένης υπ’ αυτών οδού ευρέθησαν πτώμα-
τα στρατιωτών του 8ου Συντάγματος Κρητών κατακρεουργημένα , επί δε των υψωμάτων της πόλεως , τοιαύτα με τας κοιλίας α-νοιγμένας και τους πόδας πεταλωμένους, εφ ων επιπλέον εφαίνοντο λίαν καταφανή τα ίχνη των διαπραχθεισών θηριωδιών .Πτώ-
ματα , τέλος στρατιωτών ευρέθησαν , έχοντα τα γεννητικά των μόρια εντός του στόματος…» . Παρόμοιες θηριωδίες έγιναν σε αμάχους του χωριού Ναζλί και σε μεγαλύτερη κλίμακα στην πόλη του Αϊδινίου , όπου από τους 7500 έλληνες κατοίκους και τις 3500 πρόσφυγες επέζησαν μόνο 4500 . Οι υπόλοιποι σφάχτηκαν με τον αγριότερο τρόπο . Ανάμεσά τους και οι 32 έφηβοι της Ομάδας των Ελλήνων Προσκόπων και ο Αρχηγός τους Νικόλαος Αυγερίδης Η ευθύνη αποδόθηκε στις ομάδες του Κε -μάλ μπέη διοικητή του Σόμα. Ειδικότερα ο σφαγιασμός των μικρών προσκόπων αποδόθηκε στον αργότερα πρωθυπουργό Αντνάν Μεντερές ( που πολύ αργότερα καταδικάστηκε σε θάνατο για τα γεγονότα της Κωνσταντινούπολης του 1955 ). Τρεις μέρες μετά την ανακατάληψη του Αϊδινίου , στις 23 Ιουνίου/ 6 Ιουλίου 1919 , Ελληνικό απόσπασμα ( το 3ο Σύνταγμα Πεζικού και το Ι/38 Τάγμα Ευζώνων με 1 ½ πυροβολαρχία) κατεδίωξε τους ατάκτους στην ιταλική ζώνη σε βάθος 20 χιλιο- μέτρων και τους διέλυσε , αδιαφορώντας για τις ιταλικές ενστάσεις . Τα επεισόδια αυτά επέβαλαν την ενίσχυση των ελλη- νικών δυνάμεων με σχηματισμούς του Α΄ Σώματος Στρατού ( μεταξύ των οποίων και οι Μεραρχίες ΙΙ και ΧΙΙΙ που ανακλή- θηκαν από τη Ρουμανία ) με αποτέλεσμα στις 12/25 Δεκεμβρίου 1919 να αποφασισθεί η συγκρότηση του Στρατού Κατοχής σε Στρατιά .

II. Οι Επιχειρήσεις Φιλαδελφείας , Προύσας, Ουσάκ , Τσεντίζ ( Ιούνιος –Νοέμβριος 1920) .

Στις 5/18 Απριλίου 1920 οι Σύμμαχοι κατάρτισαν σχέδιο ειρήνης με την Τουρκία , που οι Τούρκοι και ιδίως ο Κεμάλ απέρ- ριψαν, γι αυτό με παρέμβαση του Βενιζέλου επέτρεψαν στον Ελληνικό Στρατό να προελάσει και να καταλάβει τη σιδηροδρο-
μική γραμμή μέχρι την Πάνορμο ώστε να εξασφαλισθούν τα στενά των Δαρδανελλίων.
Στις 9/22 Ιουνίου 1920 ο Ελληνικός Στρατός προήλασε σε δυο άξονες : Τμήματα της ΧΙΙΙ Μεραρχίας προς Ανατολάς δηλα -δή προς Φιλαδέλφεια και το Σώμα Στρατού Σμύρνης ( Μεραρχίες Σμύρνης και Αρχιπελάγους ) με τα υπόλοιπα τμήματα της ΧΙΙΙ Μεραρχίας προς Βορράν στον άξονα Αξάριο - Σόμα ( 11/23 Ιουνίου ) - Μπαλικεσέρ - (17/30 Ιουνίου) – Πάνορμος
( 19 Ιουνίου/2 Ιουλίου ). Παράλληλα το Α΄Σώμα Στρατού εξόρμησε στον άξονα Σαλιχλή –Φιλαδέλφεια ( 11/23 Ιουνίου ). Συγχρόνως , με απόβαση , η Μεραρχία Ξάνθης προερχόμενη από τη Θράκη , όπου είχε λάβει μέρος στη συντριβή του φιλο- κεμαλικού κινήματος του υποστρατήγου Τζαφέρ Ταγιάρ , κατέλαβε την Πάνορμο ενώ οι Βρετανοί επίσης με απόβαση, κα- τέλαβαν τα Μουδανιά ( 23 Ιουνίου /6 Ιουλίου). Στις 25 Ιουνίου /7 Ιουλίου η Ταξιαρχία Ιππικού κατέλαβε την Προύσα και συ- νέχισε την καταδίωξη σε βάθος 15 χιλιομέτρων . Μετά την κατάληψη της Προύσας , αποφασίσθηκε από τον Βενιζέλο , η λή- ξη των επιχειρήσεων στη Μικράν Ασία και η κατάληψη της Ανατολικής Θράκης, γι αυτό και διατάχθηκε να επιστρέψει στη βάση της η Μεραρχία Ξάνθης. Όμως οι τουρκικές ενοχλήσεις επέβαλαν την εκκαθάριση της περιοχής και την καλυτέρευση των θέσεων .

Η ΣΥΝΘΉΚΗ ΤΩΝ ΣΕΒΡΩΝ




Στις 28 Ιουλίου /10 Αυγούστου 1920 στις Σέβρες ( Sévres ) της Γαλλίας, υπεγράφη Συνθήκη Ειρήνης ανάμεσα στην Οθωμανική Αυτοκρατορία και τους συμμάχους της Ανταντ , εκτός της Σοβιετικής Ένωσης που υπέγραψε ξεχωριστή . Η Συνθήκη έγινε αποδεκτή από τον σουλτάνο Μεχμέτ τον 6ο , που προσπαθούσε να αποφύγει την εκθρόνιση , αλλά α- πορρίφθηκε από τον Μουσταφά Κεμάλ και τους Νεότουρκους της «Μεγάλης Εθνοσυνέλευσης της Άγκυρας» , που ήθε- λαν να καταργήσουν την μοναρχία και να ανακηρυχθούν κυβέρνηση. Άμεση εκδήλωση της εχθρικής υποδοχής που επι- φύλαξε στην Συνθήκη η Εθνοσυνέλευση , ήταν η ανακήρυξη ως προδοτών του Εθνους όσων την υπέγραψαν, συμπερι- λαμβανομένου και του Μεγάλου Βεζύρη . Παράλληλα ο Κεμάλ απηύθυνε διάγγελμα προς τον Λαό με το οποίο κήρυσσε την Τουρκία σε διωγμό και καλούσε τους Τούρκους σε νέους μεγαλύτερους αγώνες .Το διεθνές κλίμα επιβαρύνθηκε από την κακή υποδοχή της Συνθήκης από μερίδα του μουσουλμανικού κόσμου, ιδιαίτερα της Ινδικής χερσονήσου, που θεώρησε ότι καταρράκωνε το γόητρο του σουλτάνου – χαλίφη
Οι κύριοι όροι της συνθήκης ήταν :
Να αποστρατικοποιηθούν και να γίνουν διεθνής ζώνη τα στενά των Δαρδανελίων και η θάλασσα του Μαρμαρά
Να αποκτήσουν οι Σύμμαχοι τον οικονομικό έλεγχο της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και να καθοριστεί συνταγματικά
η ισότητα των πολιτών και η προστασία των μειονοτήτων
Να δημιουργηθούν προτεκτοράτα της Κοινωνίας των Εθνών στην Μεσοποταμία , την Παλαιστίνη και την Υπεριορδα- νία με την ευθύνη της Βρετανίας και στη Συρία και τον Λίβανο με την ευθύνη της Γαλλίας
Να ανακηρυχθούν ανεξάρτητα κράτη η Χετζάζ ( μέρος της σημερινής Σαουδικής Αραβίας ) το Κουρδιστάν και η Αρμενία.
Να ενσωματωθεί η ανακηρυγμένη ως ανεξάρτητη από το 1914 ελληνική Βόρεια Ήπειρος στο ιδρυόμενο Αλβανικό κρά- τος ,το οποίο ουσιαστικά ήταν προτεκτοράτο της Ιταλίας.
Να παραδοθούν τα Δωδεκάνησα στην Ιταλία η οποία συμφώνησε να τα δώσει στην Ελλάδα εκτός από τη Ρόδο και το Καστελλόριζο, που όμως και αυτά θα τα έδινε ( μετά από δημοψήφισμα ) σε περίπτωση που η Βρετανία θα παραχωρού- σε την Κύπρο στην Ελλάδα .
Να παραχωρηθούν η Θράκη ( από την οποία παραιτήθηκε η Βουλγαρία) , η Ίμβρος , και η Τένεδος στην Ελλάδα και να
παραμείνει για πέντε χρόνια, υπό την ψιλή επικυριαρχία του σουλτάνου, η περιοχή της Σμύρνης, με έλληνα αρμοστή
εντολοδόχο των συμμάχων . Μετά την παρέλευση της πενταετίας και ύστερα από δημοψήφισμα η περιοχή μπορούσε να
προσαρτηθεί στην Ελλάδα .
Η συνθήκη των Σεβρών παρέμεινε σκιά του εαυτού της καθώς τελικά καμία άλλη χώρα εκτός της Ελλάδος δεν την επι -κύρωσε ποτέ και η Ιταλία δύο φορές υπαναχώρησε και δεν παρέδωσε στην Ελλάδα τα Δωδεκάνησα. Ίσως με κάποια υπερ –βολή, αναφέρεται πως οι Τούρκοι οφείλουν την εθνική τους συνείδηση στη Συνθήκη των Σεβρών .Γεγονός πάντως είναι πως η υπογραφή της σήμανε δυο πράγματα: την οριστική ρήξη ανάμεσα στη «σκιώδη σουλτανική κυβέρνηση» που την αποδέχ -τηκε και στην πραγματική εξουσία ( Μεγάλη Εθνοσυνέλευση της Αγκυρας ) που την κατήγγειλε και την αποκατάσταση της ενότητας του τουρκικού λαού . Από την ελληνική πλευρά έγινε πλέον φανερό ότι για να υλοποιηθούν οι διατάξεις που την αφορούσαν , προαπαιτούμενο ήταν η συντριβή των κεμαλικών δυνάμεων. Κατόπιν αυτών χαρακτηρίστηκε από το Επιτε- λείο ως υποχρεωτική η προώθηση και κατάληψη των σπουδαίων συγκοινωνιακών κόμβων του Δορυλαίου ( Εσκή Σεχίρ) και του Αφιόν Καρά Χισάρ από τους οποίους διερχόταν η σιδηροδρομική γραμμή Βερολίνου – Βαγδάτης αλλά και της ΄Αγκυρας και εν ανάγκη του Ικονίου για την ελεύθερη λειτουργία της σιδηροδρομικής γραμμής Κωνσταντινουπόλεως – Αδάνων – Κιλικίας , το τελευταίο μέρος της οποίας πλημμελώς επιτηρούσε ο γαλλικός στρατός. Κατόπιν αυτών τον Αύγουστο το Α΄ Σώμα Στρατού κατέλαβε το Ουσάκ ( 16/29 Αυγούστου ) και το Τσεντίζ ( 22 Αυγούστου /4 Σεπτεμβρίου ).
Στις 11/24 Οκτωβρίου , εκδηλώθηκε η τουρκική αντίδραση. Ο Διοικητής του Δυτικού Μετώπου Αλή Φουάτ πασάς με έγκ- ριση του Κεμάλ επιτέθηκε έναντίον της ΧΙΙΙ Μεραρχίας στο Τσεντίζ με δυο μεραρχίες και ισχυρές ομάδες ατάκτων , συνολι- κά 7.300 άνδρες , 29 πολυβόλα και 18 πυροβόλα . Η ΧΙΙΙ Μεραρχία υποχώρησε αρχικά στο Χαν και στις 18/31 Οκτωβρίου με αντεπίθεση ανακατέλαβε το Τσεντίζ διασπώντας τις τουρκικές δυνάμεις , ενώ η ΙΙ Μεραρχία κινούμενη Ανατολικά κατα- λάμβανε τη γραμμή Μπανάζ- Ισλάμκιόι. Η βαριά ήττα του τουρκικού στρατού εκτός από την κατάπτωση του ηθικού προκά- λεσε και δραστικές αλλαγές στην τουρκική στρατιωτική ηγεσία και την αποσκίρτηση από το κεμαλικό κίνημα του αρχηγού των ατάκτων Ετέμ Μπέη .
Η αντίδραση των Τούρκων στη Συνθήκη των Σεβρών , οι εκλογές του 1919 και το δημοψήφισμα του 1920 , αναντίρρητα είναι οι τρεις παράγοντες που επέδρασαν δραστικά στην εξέλιξη των γεγονότων , ενώ τέταρτο παράγοντα πιθανότατα συνιστά η συμπεριφορά του αρμοστή Αριστείδη Στεργιάδη.

Οι εκλογές της 1/ 14 Νοεμβρίου 1919

Δεν μπορούμε μέχρι σήμερα να απαντήσουμε στο ερώτημα εάν η ψήφος της 1/14 Νοεμβρίου 1919 των στρατιωτικών ήταν ψήφος για την ειρήνη και την αποστράτευση καθώς το εκλογικό σύστημα ήταν άτεχνο και έγιναν υπερβάσεις του . Ο Αλέ -ξανδρος Παπαναστασίου στο βιβλίο του «Δημοκρατία και Εκλογικό σύστημα» σημειώνει ότι σε σύνολο 746.946 ψήφων «δεν συνυπολογίζονται 100.000 περίπου ψήφοι στρατιωτικών που δεν καταμετρήθηκαν ποτέ » ενώ από αλλού είναι πιστοποιη- μένη η σε μεγάλη έκταση νοθεία των στρατιωτικών αποτελεσμάτων από βενιζελικούς αξιωματικούς . Αλλωστε τις μισές πε- ρίπου έδρες τους οι Φιλελεύθεροι τις κέρδισαν χωρίς αντίπαλο συνδυασμό στην Ανατολική και στη Δυτική Θράκη , που ήταν κάτω από τον άμεσο έλεγχο του Στρατού ( 52 στις 118 από τις 369 ). Πάντως ο ίδιος ο Βενιζέλος απέδωσε το αποτέλε- σμα , αργότερα , στην κόπωση του Ελληνικού λαού από τους συνεχείς πολέμους , ενώ οι αντίπαλοί του στη δημοτικότητα του βασιλέως Κωνσταντίνου, τις αυθαιρεσίες των βενιζελικών, στην απροσχημάτιστη επέμβαση της Entente το 1916 - 17 και στην αισχρή και κακουργηματική συμπεριφορά των συμμαχικών στρατευμάτων, ιδιαίτερα των γαλλικών αποικιακών , απέναντι στους έλληνες αμάχους των περιοχών που εγκαταστάθηκαν .
Τις εκλογές ακολούθησαν εκκαθαρίσεις στον κρατικό μηχανισμό κατά εύστοχη παρατήρηση του Ι . Γιαννουλόπουλου :
«σύμφωνα με το τελετουργικό της εναλλαγής των δυο παρατάξεων στην Εξουσία τα χρόνια του Διχασμού ». Στο Στρατό όμως είχαν τις σημαντικότερες , άμεσες και μακροπρόθεσμες συνέπειες: Στις 5/18 Νοεμβρίου 1920 ο Αρχηγός της Στρατιάς στρα -τηγός Λεωνίδας Παρασκευόπουλος ζήτησε την αντικατάστασή του. Η κυβέρνηση τοποθέτησε τον Αντιστράτηγο Αναστάσιο Παπούλα, με επιτελάρχη τον Συνταγματάρχη Κωνσταντίνο Πάλλη . Εως τον Μάρτιο 1921 , είχαν αντικατασταθεί οι 7 από τους 9 διοικητές μεραρχιών του μετώπου. Οι αλλαγές συμπληρώθηκαν με επαναφορές από την εφεδρεία 1.500 αξιωματικών όλων των βαθμών που είχαν εκδιωχθεί ή αναγκαστεί να παραιτηθούν την προηγούμενη τριετία. Κυβερνητικά μέτρα που καθόριζαν θέματα ιεραρχίας και προαγωγών δημιούργησαν αναστάτωση και διόγκωση του αριθμού των ανωτάτων .Τέλος μια ομάδα 150 περίπου ανωτέρων αξιωματικών ( κυρίως Συνταγματαρχών) με αρχηγούς τους Συνταγματάρχες Γεώργιο Κονδύλη και Αλέξανδρο Οθωναίο εγκατέλειψαν τις μονάδες τους και κατέφυγαν στην Κωνσταντινούπολη όπου σχημάτισαν τη νέα «Εθνική ΄Αμυνα » ή «Αμυνα» με τη βοήθεια της εκεί Ελληνικής Ομογένειας.Ο συνολικός αριθμός των βενιζελικών αξιωματικών που απομακρύνθηκαν δεν ξεπερνούσε τους 500 . Οι υπόλοιποι, οι περισσότεροι από το βαθμό του Συνταγματάρχη και κάτω , παρέμειναν στις θέσεις τους



Το δημοψήφισμα της 22ας Νοεμβρίου/5ης Δεκεμβρίου 1920
Στις 12/25 Οκτωβρίου 1920 πέθανε αιφνίδια από σηψαιμία και κάτω από αδιευκρίνιστες συνθήκες. ο βασιλεύς Αλέξαν- δρος . Το δημοψήφισμα που διενεργήθηκε από την κυβέρνηση Δημητρίου Ράλλη , με αντιβασιλέα την βασιλομήτορα Όλγα , στις 22 Νοεμβρίου / 5 Δεκεμβρίου 1920 και στο οποίο δεν πήραν μέρος οι Φιλελεύθεροι, επανέφερε στο θρόνο στις 6 /19 Δεκεμβρίου τον βασιλέα Κωνσταντίνο. Με το πρόσχημα της επανόδου του βασιλέως Κωνσταντίνου , τον οποίο θεωρούσαν προσκείμενο στις «Κεντρικές Δυνάμεις», οι Γάλλοι και οι Ιταλοί , άφησαν τα προσχήματα ,αποδεσμεύτηκαν από τη Συνθήκη των Σεβρών και προσέγγισαν τον Κεμάλ.
Ο Ύπατος Αρμοστής Αριστείδης Στεργιάδης
Στους αρνητικούς παράγοντες πρέπει ίσως να συναριθμηθεί και η συμπεριφορά του Ύπατου Αρμοστή της Σμύρνης Αρισ- τείδη Στεργιάδη . Κατά τον Νικόλαο Πετσάλη –Διομήδη ( 1978 ) η επιλογή του Αριστείδη Στεργιάδη υπήρξε προσωπική απόφαση του Βενιζέλου , ο οποίος τηλεγραφικά τον κάλεσε να αναχωρήσει από τη θέση του Γενικού Διοικητή Ηπείρου- Κερκύρας πριν ακόμα οριστικοποιηθεί η απόφαση του Συνεδρίου του Παρισιού και αποπλεύσουν οι Ελληνικές Δυνάμεις .Ο Στεργιάδης ανέλαβε τα καθήκοντά του με συγκεκριμένες εντολές του Βενιζέλου να προλάβει παρεκτροπές , που θα μπορού- σαν να υπονομεύσουν την ελληνική παρουσία στην Ιωνία. Αυτό σε συνδυασμό με τον αυταρχικό χαρακτήρα του εξηγεί τις δικτατορικές του ενέργειες αλλά δεν δικαιολογεί την υπέρβαση των ορίων της τακτικής που του υπέδειξε ο Βενιζέλος. Είναι γνωστή η σύγκρουσή του με τους στρατιωτικούς , ιδιαίτερα με τον στρατηγό διοικητή Κωνσταντίνο Μηλιώτη - Κομνηνό, η ρήξη του με τους ντόπιους πολιτικούς παράγοντες που δεν δίστασε να χαρακτηρίσει «νέο- έλληνες» και η υπερβολή του απέναντι στον ανώτερο ελληνικό κλήρο. Πρόσωπα από το άμεσο περιβάλλον του Βενιζέλου (ο αντιπρόεδρος της κυβερνή σεως Εμμανουήλ Ρέπουλης και ο Υπουργός Εξωτερικών Αλέξανδρος Διομήδης ) κατάγγειλαν επανειλημμένως τις αυθαι ρεσίες εκφράζοντας τον κοινό φόβο ότι βρίσκονταν « προ παθολογικού φαινομένου » ζητώντας την αντικατάστασή του ή τουλάχιστον την προσωπική παρέμβαση του Βενιζέλου. Δυστυχώς ο Βενιζέλος έκανε το λάθος να υπερασπιστεί τον παλαιό συνεργάτη του (ήταν μαζί στο Θέρισο) αποδίδοντας τις καταγγελίες στην ακρισία των στρατιωτικών και πολιτικών παραγόντων και στη ζηλοφθονία επίδοξων μνηστήρων του αξιώματος. Είναι χαρακτηριστικό το απόσπασμα της επιστολής του Μητροπολίτη Σμύρνης Χρυσοστόμου στον Βενιζέλο όταν αυτός ήταν αυτεξόριστος στη Γαλλία στην οποία προφητεύει την καταστροφή και του καταλογίζει δυο ευθύνες : «… αποστείλατε εις Μικράν Ασίαν ως Υπατον Αρμοστήν έναν τούτ’ αυτό παράφρονα και εγωιστήν , φλύαρον, απερ- ροφημένον εν τω αυτοθαυμασμώ και καταφρονούντα και υβρίζοντα και δέροντα και εξορίζοντα και φυλακίζοντα όλα τα υγιεί και σώφρονα στοιχεία του τόπου, διότι εν τω φρενοκομείω του βεβαίως δεν είχον τόπον , και εις το τέλος αποδώσαντα αυτούς τους αγλαούς καρπούς της τελείας του Μικρασιατικού Λαού καταστροφής, τους οποίους νυν θερίζομεν..»…«είχατε την ατυχήν και ένοχον εμπνευσιν να διατάξητε εκλογάς …»

Η Στρατηγική Αναγνώριση (Δεκέμβριος 1920 )

Ο Κεμάλ για να επιτύχει ευνοϊκή τροποποίηση της Συνθήκης των Σεβρών άρχισε να συγκεντρώνει δυνάμεις ,εφόδια και υλι- κά και να οχυρώνει την Αγκυρα η οποία ήταν η έδρα της Μεγάλης Εθνοσυνέλευσης και είχε καθορισθεί ως νέα πρωτεύουσα. Παράλληλες ενέργειες έκανε και στους συγκοινωνιακούς κόμβους Δορυλαίου ( Εσκή Σεχίρ ) και Αφιόν Καρα Χισάρ για να αντιμετωπίσει τον Ελληνικό Στρατό . Ο νέος Αρχηγός Στρατιάς Αντιστράτηγος Αναστάσιος Παπούλας πέτυχε αφενός την έγκριση της Κυβερνήσεως για την εκτέλεση Επιθετικής Αναγνώρισης , με την οποία θα πετύχαινε εξακρίβωση της μαχητικής ικανότητας του Κεμαλικού Στρατού, αφετέρου την σταδιακή ενίσχυση των στρατιωτικών δυνάμεων, από 90.000 σε 220.000 άνδρες. Σημειώνεται οτι ως αντιπολίτευση ο Δημήτριος Ράλλης είχε απαιτήσει την αποστράτευση. Στις 24 Δεκεμβρίου / 6 Ιανουαρίου 1921 εκδηλώθηκε η Επιθετική Αναγνώριση στην κατεύθυνση Δορυλαίου ( Εσκή Σαχίρ) - Μποζ Εγιούκ – Ιν Εϋνού από το Γ΄ Σώμα Στρατού ( πρώην Σ. Σ Σμύρνης) και ( παραπλανητική ) επίθεση μικρού βάθους βορείως του Ουσάκ και μέχρι Μπανάζ και Σιβασλί (για να μη μπορέσει να μεταφέρει δυνάμεις ο εχθρός από το Αφιόν Καρα Χισάρ) από το Α΄ Σώμα Στρατού . Στις 29 Δεκεμβρίου / 11 Ιανουαρίου το Γ Σώμα Στρατού άρχισε να επιστρέφει στη Βάση εξορμήσεώς του. Το Α Σώμα Στρατού έφθασε χωρίς μάχη σε βάθος 10-30 χιλιομέτρων καθώς οι τούρκοι είχαν αντιληφθεί τον χαρακτήρα της ενέργειας και επέστρεψε στις 3/16 Ιανουαρίου. Ο Κεμάλ μόλις είδε την ανάσχεση του Α Σώματος Στρατού διέταξε τον διοικητή του Νοτίου Μετώπου Ρεφέτ Μπέη να συντρίψει τον υποστηρικτή του σουλτάνου Ετέμ Μπέη όπως και έγινε . Κατά την στρατηγική αναγνώριση βασικά ελληνικά σφάλματα υπήρξαν η μη χρησιμοποίηση της κατεύθυνσης Ουσάκ - Κιουτάχειας , που θα ενίσχυε τον Ετέμ Μπέη κατά του Κεμάλ , η μη τήρηση μυστικότητας κατά την προετοιμασία και η ακινησία του Α Σώματος Στρατού, που εξασφάλισε ελευθερία κινήσεων στους τούρκους για την μετάγγιση δυνάμεων μετατρέποντας μια σίγουρη νίκη στο Ιν Εϋνού σε «επικοινωνιακή» ήττα.

Αυτή υπήρξε σε γενικές γραμμές η πρώτη περίοδος της Ελληνικής Εκστρατείας στην Μικράν Ασίαν ( χωρίς τις επι- χειρήσεις του Μαρτίου 1921 που την τερμάτισαν ) , η οποία είχε όλες τις δυνατότητες να ολοκληρώσει την αποστολή της . Αλλά προσέκρουσε στους ενδοσυμμαχικούς ανταγωνισμούς , ιδιαίτερα στις γαλλικές και ιταλικές επιδιώξεις ,που πέρα από κάθε ήθος ενίσχυσαν παρασκηνιακά τους αντιπάλους ( στη παρούσα φάση επιτρέποντάς τους την διαρπαγή του μερικώς παραδοθέντος οπλισμού και τη διατήρηση στην ενέργεια πέντε με έξι Μεραρχιών στο μέτωπο του Καυκάσου) , την μείωσαν ηθικά καταλογίζοντάς της ευθύνες για τα επεισόδια της απόβασης στη Σμύρνη και την περιόρισαν με ασφυκτικές γραμμές ενεργειών ( γραμμή Μιλν ) απαγορεύοντάς της το αυτονόητο της καταδίωξης . Το αποτέλεσμα ήταν ο Ελληνικός Στρατός να χάσει τα πλεονεκτήματα που είχε για να συντρίψει τις ακόμα ανοργάνωτες κεμαλικές δυνάμεις (όπως είχε συμβεί στην αντίστοιχη περίπτωση του κινήματος του Τζαφέρ Ταγιάρ στη Θράκη ) και με αυτό τον τρόπο να υποχρεώσει την διπλωματικά απομονωμένη Μεγάλη Εθνοσυνέλευση της Άγκυρας και τον ακόμα αμφισβητούμενο Κεμάλ σε συνθηκολόγηση.

Πέμπτη 20 Οκτωβρίου 2011

Υποπτέραρχος (Ι) Δημήτριος Ιωάννου Βουτσινάς ( Ζάκυνθος 1917 -Αθήνα 1964)



Ο Δημήτριος ( Μίμης) Βουτσινάς γεννήθηκε στις 27 Οκτωβρίου 1917 στην Ζάκυνθο καί ήταν γιός του συμβο -λαιογράφου Ιωάννη Βουτσινά και της Αναστασίας το γένος Στρούζα.(1) . Κατά τον Λ. Χ. Ζώη η οικογένεια Βουτσινά εγκαταστάθηκε στη Ζάκυνθο το 1662 προερχόμενη από την Κεφαλονιά , ενώ η οικογένεια Στρούζα το 1495 από την Πελοπόννησο. Από τους γνωστότερους εκπροσώπους της δεύτερης υπήρξε ο αγωνιστής της Επανάστασης του 1821 Παναγιώτης Στρούζας από το Γερακάρη, ένας από τους αρχηγούς του « ζακυνθινοκεφαλληνιακού » Σώματος . (2)
Μετά την αποφοίτησή του από το Εξατάξιο Γυμνάσιο Ζακύνθου το 1934 ο Βουτσινάς φοίτησε στη «Μελισσοκομική και Πτηνοτροφική Σχολή Κηφισιάς», σύμφωνα με την επιθυμία του πατέρα του και έλαβε το πτυχίο πτηνοτρόφου . Τον επόμε- νο χρόνο, όμως , πουλώντας το ντουφέκι του , έφυγε κρυφά από τη Ζάκυνθο και φοίτησε στην τότε «Σχολή Αεροπορίας» στο Αεροδρόμιο Δεκελίας (Τατοϊου) από την οποία αποφοίτησε και ονομάσθηκε Ανθυποσμηναγός ( Ιπτάμενος ) το 1939 (3) Στη συνέχεια ολοκλήρωσε την επαγγελματική του εκπαίδευση φοιτώντας στη Σχολή Γενικής Εκπαιδεύσεως καί Ειδικοτήτων και στη Σχολή Εκπαιδευτών Εναερίου Βολής. . Μεταπολεμικά , φοίτησε στη Σχολή Κατωτέρων Διοι- κητών της ΜΑΛΤΑΣ , στη Σχολή Επιτελών RAF της Μεγάλης Βρετανίας , στη Σχολή Eιδικών Όπλων του NATO της Δυτικής Γερμανίας και στη Σχολή Ειδικών Όπλων και Φωτοερμηνείας του ΝΑΤΌ της Νάπολης Ιταλίας . Μιλούσε Αγγλικά και Ιταλικά.
Μετά την αποφοίτησή του από τις Σχολές , τοποθετήθηκε το 1939 , στην Αεροπορική Βάση του ΣΕΔΕΣ ως χειριστής της 3ης Πολεμικής Μοίρας των αεροσκαφών «ΧΕΝΣΕΛ 125». Εκεί τον βρήκε ο Ελληνοιταλικός Πόλεμος κατά τη διάρκεια του οποίου έλαβε μέρος με πολεμικές αποστολές στις επιχειρήσεις του Αλβανικού Μετώπου σε όλη τη διάρκειά τους . Μάλιστα συμμετείχε στην αποστολή κατά την οποία έπεσε νεκρός ο πρώτος Έλληνας αεροπόρος, ανθυποσμηναγός Ε. Γιάνναρης στις 30 Οκτωβρίου 1940 , όταν τρία Χένσελ το πρώτο με χειριστή τον υποσμηναγό Κ. Κωνιοτάκη και παρατηρητή τον Δ. Βουτσινά το δεύτερο με χειριστή τον ανθυποσμηναγό Δ. Καρατζά και παρατηρητή τον ανθυποσμηναγό Α. Κατσιμπούρη και το τρίτο με χειριστή τον αρχισμηνία Λ. Τζάντα και παρατηρητή τον ανθυποσμηναγό Ε. Γιάνναρη ενεπλάκησαν σε αερομαχία με ιταλικά καταδιωκτικά με αποτέλεσμα να τραυματιστεί θανάσιμα ο τελευταίος. Ο Βουτσινάς τραυματίσθηκε την τελευταία ημέρα πριν την ανακωχή στο Αεροδρόμιο του Αγρινίου παθαίνοντας εγκαύματα στα ακάλυπτα μέρη του σώματός του ιδιαίτερα στο πρόσωπο και στα χέρια κάτω από τις εξής συνθήκες που αναφέρει η «ΠΟΛΕΜΙΚΗ ΕΚΘΕΣΙΣ του ΑΝΕΞΑΡΤΗΤΟΥ ΣΜΗΝΟΥΣ 3/1» (4)
«…Κατά την υποχώρησαν έξ Αλβανίας, ή 3η Μοίρα Παρατηρήσεως μετεστάθμευσεν εις Αεροδρόμιον Αγρινίου, ότε ελήφθη ή ύπ' άριθ. Α2 /21 Απριλίου 1941 Δ/γή της Διοικήσεως Αεροπορίας Τ(μήματος) Σ(τρατιάς) Δ(υτικής) Μ(ακεδονίας), δι’ ης διετάσσετο η μετακίνησις, του μεν ιπταμένου κλιμακίου εις Άργος, του δε τροχαίου εις Ναύπακτον.
Την 21ην .Απριλίου1941 ενώ το ιπτάμενον κλιμάκιον επρόκειτο ν'αναχωρήση δι 'Αργος, εδέχθη αεροπορικήν επίθεσιν αεροπλάνων Μέσερσμιθ 109, άτινα επολυβόλησαν τα ημέτερα αεροσκάφη, με αποτέλεσμα την καταστροφήν δύο Χένσελ. Τα υπόλοιπα τρία υπέστησαν μικράς βλάβας καί επισκευασθέντα επρόκειτο ν’ αναχωρήσουν την επομένην.
Πράγματι δι' ενός Χένσελ ανεχώρησεν ο Ύποσμηναγός ΚΩΝΙΩΤΑΚΗΣ Κ. μετά του Ύποσμηναγού ΑΝΤΩΝΑΚΟΥ Γ. Έτερον άεροσκάφος επί του οποίου επέβαινεν ο Άνθυποσμηναγός ΚΥΤΑΡΙΟΛΟΣ Γ. ως χειριστής καί ο Άνθυποσμηναγός ΒΟΥΤΣΙΝΑΣ ΔΗΜ.. ως παρατηρητής, έπεχείρησεν ν’ απογειωθεί, εξετράπη της κανονικής γραμμής απογειώσεως, προφανώς λόγω βλάβης του δεξιού τροχού, εκ της επιδρομής της προηγουμένης ημέρας, καί προσέκρουσεν επί ετέρου κατεστραμμένου αγγλικού άεροσκάφους Κλαντιέτορ , με αποτέλεσμα την εκ της προσκρούσεως ακαριαίαν ανάφλεξιν του αεροπλάνου.
Άπαντες οί αυτόπται μάρτυρες ισχυρίζονται ότι•λόγω της ακαριαίας αναφλέξεως ήτο αδύνατος ή έξοδος καί διάσωσις του πληρώματος. Ό παρατηρητής όμως Ανθυποσμηναγός ΒΟΥΤΣΙΝΑΣ ΔΗΜ. κατώρθωσε να έξέλθη του καιομένου άεροσκάφους. Απομακρυνθείς εκ των φλογών καί αντιληφθείς τάς κραυγάς του Άνθυποσμηναγού ΚΥΤΑΡΙΟΛΟΥ, όστις παρέμεινεν εντός της θέσεως του καιόμενος, ώρμησεν εντός των φλογών και παρά τάς συνεχείς εκρήξεις των πυρομαχικών, ά έφερεν το αεροσκάφος, κατώρθωσε ν'άφαιρέσει το κάλυμμα του καιομένου άεροσκάφους καί παρά τα εγκαύματα α υφίσταντο τ'άκάλυπτα μέρη του σώματος του (χείρες καί πρόσωπον), να σύρη έξω τον συνάδελφόν του.
Μετά την άπομάκρυνσιν εκ του άερ/φους αμφότεροι ελιποθυμησαν λόγω υπερβολικών [λείπει κείμενο] Πάραυτα μετεφέρθησαν εις το Στρατιωτικόν Νοσοκομείον ΑΓΡΙΝΙΟΥ, όπου μετά παρέλευσιν 10 ημερών ο Ανθυποσμηναγός ΚΥΤΑΡΙΟΛΟΣ Γ. εξέπνευσεν.
Η πράξις αύτη του Ανθυποσμηναγού ΒΟΥΤΣΙΝΑ ΔΗΜ., δείγμα αυτοθυσίας και αυταπαρνήσεως προ βεβαίου κινδύνου, είναι αξία πάσης μνείας δια την ιστορίαν της Αεροπορίας.-
ΑΚΡΙΒΕΣ ΑΠΟΣΠΑΣΜΑ
ΔΡΙΤΣΑΣ Δ. – Σμηναγός »

Εξ αιτίας αυτού του συμβάντος και της νοσηλείας του ο Βουτσινάς εγκλωβίστηκε στην Ελλάδα και δεν μπόρεσε να διαφύγει εγκαίρως στη Μέση Ανατολή για να συνεχίσει τον Αγώνα Όμως τον Οκτώβριο του 1941 κατάφερε να διαφύγει από την ιταλοκρατούμενη Ζάκυνθο και μέσω Τουρκίας, (όπου κρατήθηκε μέχρι τις αρχές Ιανουαρίου 1942) να περάσει στην Παλαιστίνη .Εκεί εντάχθηκε στην υπό αναδιοργάνωση Ελληνική Βασιλική Αεροπορία , στην Αεροπορική Βάση της ΓΑΖΑΣ.
Στην Παλαιστίνη μετά από εκπαίδευση στη 71 OTU τον Αύγουστο του 1942, τοποθετήθηκε στην 335 Βασιλική Ελληνική Μοίρα Διώξεως, η οποία είχε συγκροτηθεί στο Ακίρ (Aqir Ιορδανίας) από τις 7 Οκτωβρίου 1941 με αεροσκάφη Hawker Hurricane MkI ( αργότερα και Mk IIb - IΙc) καί έμεινε γνωστή στους συμμάχους ως “335 Hellenic Squardon” .Στη συνεχεία τοποθετήθηκε στην 336 Βασιλική Ελληνική Μοίρα Διώξεως η οποία συγκροτήθηκε στις 25 Φεβρουαρίου 1943 στο Αεροδρόμιο Al Maza της Αιγύπτου , με 21 αεροσκάφη Hawker Hurricane MkIΙc ,της οποίας υπήρξε και διοικητής . Οι Μοίρες 335 και 336 από τον Οκτώβριο του 1943 αντικατέστησαν τα καταπονημένα πλέον αεροσκάφη τους με νέα αεροσκάφη του θρυλικού τύπου Spitfire MK Vb και Vc ( τον Μάιο του 1944 παρελήφθη και το μοντέλο ΙΧ) με αποτέλεσμα να αυξήσουν τις πολεμικές εξόδους και να επεκτείνουν τη δράση τους (5) .Είναι χαρακτηριστικό ότι το αεροσκάφος με το οποίο επιχειρούσε ο Βουτσινάς , είχε στο ρύγχος την ονομασία «ΖΑΚΥΝΘΟΣ»
Οι δύο Μοίρες συμμετείχαν ουσιαστικά στον Αγώνα με την προστασία ευπαθών περιοχών , τη συνοδεία νηοπομπών και δυσκολότατων αποστολών στην έρημο και την γερμανοκρατούμενη Κρήτη . Στη συνέχεια έλαβαν μέρος στις επιχειρήσεις πριν και μετά την απόβαση στην Ιταλία και στις επιχειρήσεις από εκεί στη Γιουγκοσλαυία. Ιδιαίτερα η 335 ΒΕΜΔ έλαβε μέρος και στις δυο φάσεις της μάχης του El Alamein ( ά φάση , 1 έως 27 Ιουλίου και β φάση 23 Οκτωβρίου έως 4 Νοεμβρίου 1942 ) . Για τη δράση τους οι Μοίρες και η «πρεσβυγενής» 13η Μοίρα Ελαφρού Βομβαρδισμού ( η οποία εκτός των άλλων προσέβαλε και οκτώ υποβρύχια , βυθίζοντας τα πέντε ) απέσπασαν τα συγχαρητήρια των Συμμάχων .



Σύμφωνα με τα στοιχεία της έκδοσης « Οι Μοίρες της Ερήμου» που εξέδωσε το 2004 ο «Πανελλήνιος Σύνδεσμος Βετεράνων Αεροπορίας» για τα εξήντα χρόνια από την επιστροφή των Μοιρών στην Πατρίδα : (6)
«… Η 335 Βασιλική Ελληνική Μοίρα Διώξεως ., πραγματοποίησε περισσότερες από 5.200 πολεμικές εξόδους με 8000 πολεμικές ώρες . Προσέβαλε στόχους εδάφους , συγκεντρώσειςοχημάτων , σιδηροδρομικούς σταθμούς , φάλαγγες κλπ . Κάλυψε περιοχές και νηοπομπές από εχθρικά αεροσκάφη , κατέρριψε ένα και κατέστρεψε δυο στο έδαφος . Απώλεσε εντεκα χειριστές στο βωμό του καθήκοντος…»
«…Η 336 Βασιλική Ελληνική Μοίραν Διώξεως πραγματοποίησε περισσότερες από 3000 πολεμικές εξόδους με 5180 πολεμικές ώρες . Προσέβαλε στόχους εδάφους , εκτέλεσε αποστολές σαρώσεως , κατέρριψε ένα εχθρικό αεροσκάφος . Απώλεσε δέκα χειριστές και έναν αιχμάλωτο στην περιοχή επιχειρήσεων…»
Σε αυτές τις επιχειρήσεις ο Βουτσινάς έλαβε μέρος ως χειριστής ( το 1942 ως Υποσμηναγός και από το 1943 ως Σμηναγός ) Αξίζει να σημειωθεί η συμμετοχή του στην παράτολμη επίθεση που έκανε η 335 ΒΕΜΔ στο ιταλικό στρατηγείο στην έρημο την 28η Οκτωβρίου 1942, επέτειο της ιταλικής επίθεσης και του ΟΧΙ . Στην επικίνδυνη αυτή αποστολή, βαθιά στις γραμμές του μετώπου , πήραν μέρος, ύστερα από κλήρωση ,αφού δεν ήταν δυνατό όπως επιθυμούσαν να λάβουν μέρος όλοι , εκτός από τον υποσμηναγό Βουτσινά, ο επισμηναγός Ι. Κέλλας ως αρχηγός του σμήνους, οι υποσμηναγοί Ν. Βολανάκης, και Κυρ. Παναγόπουλος, οι ανθυποσμηναγοί Ε. Ξύδης, Γ. Τσότσος, Ε. Χατζηιωάννου Η. Καρταλαμάκης, Πρ Διδασκάλου και Ε. Καρύδης και οι επισμηνίες Γ Νικολόπουλος και Δ. Γκίζας, . Ο Βουτσινάς έλαβε μέρος και στις δυσκολότατες για την εποχή εκείνη επιδρομές στην κατεχόμενη από τους Γερμανούς Κρήτη που έγιναν το καλοκαίρι του 1943 όπου εκτός από τα εχθρικά πυρά έπρεπε να διακινδυνεύσουν να διασχίσουν το Λιβυκό πέλαγος πετώντας λίγα μέτρα πάνω από την θάλασσα για να μην γίνουν αντιληπτοί από τον εχθρό πιλοτάροντας τα μικρά μονοθέσια αεροπλάνα της εποχής με τα ελάχιστα όργανα πλοήγησης .Μάλιστα αναφέρεται ως εκείνος που εξετέλεσε τον μεγαλύτερο αριθμό πολεμικών αποστολών ενώ παράλληλα είναι και ένας από τους ελάχιστους Άξιωματικούς , της Ελληνικής Βασιλικής Αεροπορίας που τιμήθηκε με το Χρυσό Αριστείο Ανδρείας την ανώτατη ελληνική πολεμική διάκριση
Μετά την επιστροφή των Ελληνικών Μοιρών στο αεροδρόμιο Καλαμακίου (7) , (αργότερα Ελληνικού ) στις 14 Νοεμβρίου 1944 (κατά την οποία ο Βουτσινάς προηγήθηκε στις 12 Οκτωβρίου 1944 συνοδεύοντας και παρέχοντας αεροπορική κάλυψη, στα Ντακότα που μετέφεραν τα πρώτα συμμαχικά στρατεύματα στην Ελλάδα),, έγινε η προαγωγή του σε Επισμηναγό και ολοκλήρωσε δίμηνη εκπαίδευση στη Σχολή Κατωτέρων Διοικητών της Μάλτας. Στη συνέχεια τοποθετήθηκε στην 1ην Πτέρυγα Θεσσαλονίκης τον Αύγουστο του 1944.
Τον Μάρτιο του 1945 νυμφεύθηκε την επίσης ζακυνθία Μαριάννα Νικολάου Αβούρη και από αυτόν τον ευτυχισμένο γάμο απέκτησε τον Γιάγκο , την Αναστασία και τον Νίκο
Τον Αύγουστο του 1946, του ανατέθηκε η Διοίκηση της 335 Μοίρας Διώξεως Βομβαρδισμού ενώ τον Δεκέμβριο του 1946 τοποθετήθηκε ως Αρχηγός Κλάδου Αέρος της Ανωτέρας Διοικήσεως Αεροπορίας, συμμετέχοντας παραλλήλως στην οργάνωση και εκτέλεση των επιχειρήσεων ως Διοικητής Αεροπορίας Υποστηρίξεως μέχρι το Μάρτιο του 1948. Για την απόδοσή του τιμήθηκε με διαμνημόνευση του Γενικού Επιτελείου Αεροπορίας.
Μετά την ένσωμάτωση της Δωδεκανήσου (στις 7 Μαρτίου 1948 ) στη μητέρα Ελλάδα, τοποθετήθηκε Αεροπορικός Διοικητής Δωδεκανήσου έως τον Οκτώβριο του Ι948 που εκπαιδεύτηκε στη Σχολή Επιτελών της RAF της Μεγάλης Βρετανίας . Μετά την επάνοδό του τοποθετήθηκε ως Διευθυντής Οργανώσεως και Αεροπορικών Εγκαταστάσεων (Γ3) στο Γενικό Επιτελείο Αεροπορίας όπου και προήχθη σε Αντισμήναρχο το 1949.
Τον Μάρτιο του 1952 τοποθετήθηκε στο NATO/ AFSOUTH- στη Νάπολη της Ιταλίας ως Deputy Chief/Operation Division. και εκεί έγινε η προαγωγή του σε Σμήναρχο το 1954,
Τον Ιανουάριο του Ι955 ανέλαβε καθήκοντα Αρχηγού του Α' Κλάδου του Γενικού .Επιτελείου .Αεροπορίας και τον Φεβρουάριο του 1956 τοποθετήθηκε ως Διοικητής της 142 Σμηναρχίας Αεροπορικού Ελέγχου , αναλαμβάνοντας την οργάνωση του Συστήματος Ελέγχου και Προειδοποιήσεως.
Τον Μάρτιο του 1958 τοποθετήθηκε ως Διοικητής της 112 Πτέρυγας Μάχης.
Τον Σεπτέμβριο του 1959 διατέθηκε στο NATO, /AIRSOUTH / Nάπολης Ιταλίας όπου υπηρέτησε ως Deputy Chief of Staff for Plans and Operation . Σε αυτή τη Μονάδα προήχθη σε Ταξίαρχο το I960
Τον Απρίλιο του 1962 τοποθετήθηκε στη Σχολή Αεροπορίας ως Διοικητής και τον Φεβρουάριο του 1963 ως Επιτελάρχης του 3Ιου Αρχηγείου Αεροπορικής Εκπαιδεύσεως ,ενώ από τον Απρίλιο του 1964, μετά την προαγωγή του σε Υποπτέραρχο, ανέλαβε τα καθήκοντα του Αρχηγού του 31ου Αρχηγείου Αεροπορικής Εκπαιδεύσεως .
Η προαγωγή του Βουτσινά υπήρξε από τα σημαντικά γεγονότα της μετασεισμικής Ζακύνθου . Χαρακτηριστικό είναι το δημοσίευμα του Τάλποτ Α. Κεφαλινού στην εφημερίδα του « Η ΑΛΗΘΕΙΑ » στις 2 Μαΐου 1964

« Ο κ. ΔΗΜ. ΒΟΥΤΣΙΝΑΣ

Η προαγωγή εις τον βαθμόν του Υποπτεράρχου του εκλεκτού συμπολίτου κ. Δημ. Βουτσινά και η εκ παραλλήλου ανάθεσις εις αυτόν μιας των ανωτάτων θέσεων της Βασιλικής Αεροπορίας μας, αποτελεί τίτλον τιμής όχι μόνον προς τον σεμνόν αυτόν ήρωα άλλα και δια την ιδιαιτέραν του πατρίδα.
Είναι πραγματικά υπερήφανη ή Ζάκυνθος δια τον κορυφαίον σύγχρονον εκπρόσωπόν της εις τας Εθνικάς Ενόπλους Δυνάμεις.
Και όλοι οι Ζακύνθιοι, που με τόσον θαυμασμόν παρηκολούθησαν τους θριάμβους του εις την Αλβανίαν και την Μέσην Ανατολήν, με σεβασμόν και άγάπην περιβάλλουν και πάλιν το δοξασμένο Ζακυθινόπουλο και του εύχονται θερμά και εγκάρδια να εξακολούθηση για πολλά χρόνια να τίμα την μικρή στο μέγεθος, αλλά μεγάλη σε ιστορία πατρίδα του, με την υποδειγματική λαμπράδα του ήθους του και του ήρωϊσμού του.
«Η ΑΛΗΘΕΙΑ» σφίγγει θερμά το χέρι του παλαιού φίλου με την πεποίθηση ότι, τουλάχιστον αυτή τη φορά, εκπροσωπεί στην εκδήλωση της το σύνολο των Ζακυνθινών. Και πανηγυρίζει την αργοπορημένη κάπως δικαίωση των αγώνων του, των αγώνων που τον έχουν καταστήσει στολίδι ατίμητο των δοξασμένων φτερών της Ε.Β.Α.
Τολ. Α. Κεφαλινός»



Τον Ιούλιο του 1964 ο Βουτσινάς έδωσε την άγνωστη μέχρι σήμερα προτελευταία του μάχη για την Πατρίδα, όταν με το ψευδώνυμο Αντώνιος Γεωργιάδης επικεφαλής Ελληνικής Αποστολής ανέλαβε στην Κύπρο , με επιτυχία , την οργάνωση της αεράμυνας της Μεγαλονήσου από τους Τούρκους.
Ο Βουτσινάς κατά τη διάρκεια της υπηρεσίας του ως Χειριστής , ως Επιτελής και ως Διοικητής απέσπασε πολλούς επαίνους , εύφημες μνείες και διαμνημονεύσεις .
Παράλληλα τιμήθηκε με τα εξής παράσημα και μετάλλια:
ΠΑΡΑΣΗΜΑ.-
1. Ταξιάρχης του Τάγματος του ΓΕΩΡΓΙΟΥ Α.'
2. Ανώτερος 'Ταξιάρχης του Τάγματος του ΦΟΙΝΙΚΟΣ
3.•Ταξιάρχης του Τάγματος του ΦΟΙΝΙΚΟΣ μετά ξιφών.
4. Χρυσούς Σταυρός του Τάγματος του ΦΟΙΝΙΚΟΣ μετά ξιφών.
ΜΕΤΑΛΛΙΑ.-
1. Χρυσούν Αριστείον Ανδρείας.
2. Σταυρός Ιπταμένου (τρεις απονομές).
3. Πολεμικός Σταυρός α' καί γ' τάξεως.
4. Σταυρός Αεροπορίας (δυο απονομές ).
5. Μετάλλιον Στρατιωτικής Αξίας Α' τάξεως (δυο απονομές).
6. Μετάλλιον Συνοδειών καί Επιθετικών Αναγνωρίσεων (τρεις απονομές).
7.•Μετάλλιον Εξαιρέτων Υπηρεσιών.ΕΒΑ
8. Αναμνηστικόν Πολέμου Ι940-1941.
9.•Αναμνηστικόν Πολέμου 1941-45 .-
Πέθανε στις 4 Δεκεμβρίου 1965 στο σπίτι του στο Ψυχικό της Αττικής αυτοπυροβοληθείς με το υπηρεσιακό του περίστροφο για λόγους στρατιωτικής τιμής και πολιτικής ευθιξίας, για θέματα που αφορούσαν την εμπλοκή της Ελληνικής Βασιλικής Αεροπορίας στην υπόθεση ΑΣΠΙΔΑ,. ( 8)
Ο ατρόμητος και ανιδιοτελής αυτός υπερασπιστής της πατρίδας ήδη από τον Ιούλιο του 1965 προσπάθησε να ενημερώσει, χωρίς επιτυχία, τον τότε αρχηγό του κράτους Βασιλέα Κωνσταντίνο. Όμως οι κύκλοι της ανωμαλίας τον οδήγησαν σε αυτή την ενέργεια αφού τον συκοφάντησαν και τον απείλησαν όχι μόνο σε προσωπικό επίπεδο αλλά και για την οικογένειά του.
Ο πτέραρχος Βουτσινάς προτίμησε την ύστατη στρατιωτική πράξη τιμής πιστός στους όρκους και στα ιδανικά του.Πιστός σε αυτό που γράφτηκε στο μνημείο των συμπολε μιστών του στο Ρίμινι : « …ων γαρ ένεκα ζην εθέλεις , τούτων χάριν και αποθανείν μη κατόκνει …» ( γι’ αυτά που θέλεις να ζεις , μη διστάσεις και να πεθάνεις…) (9)- ( 10)




ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
Βιβλιογραφία κατ επιλογήν : Κελαϊδής Εμ., Αναμνήσεις από την Αεροπορία , Αθήνα , 1983 . Γενικό Επιτελείο Αεροπορίας / Υπηρεσία Ιστορίας Πολεμικής Αεροπορίας - Υπηρεσία Αεροπορικών Εκδόσεων , Ιστορία της Ελληνικής Πολεμικής Αεροπορίας , Αθήνα 1997 τομ 4ος . Δαμάσκος Δ Σ -Οικονόμου Β Α - Σμυρνής Σ Τ - Φακίνος ΧΠ, Με τα φτερά του Ικάρου . Ελληνική Πολεμική και Πολιτική Αεροπορία 1908-1998, Μίλητος (1999) . Hellenic Air Force General Staff, Hellenic Wings . An Illustrated History of the H A F and its Precursors 1908 -1944 , ( Flt Lt George J Βeldecos HAF ) Αθήνα , 1998. Πανελλήνιος Σύνδεσμος Βετεράνων Αεροπορίας , Οι Μοίρες της Ερήμου, Επετειακό Χρονικό από τη δράση των Ελληνικών Μοιρών στη Μέση Ανατολή και στην Ιταλία , Απρίλιος 1941- Νοέμβριος 1944 . 60 χρόνια από την επιστροφή των Ελληνικών Φτερών στην Πατρίδα , Αθήνα , Νοέμβριος 2004
1. Το απολυτήριο του Γυμνασίου αναφέρει ως έτος γεννήσεως το 1916
2.Ζώης Λ.Χ. Λεξικόν Ιστορικόν και Λαογραφικόν Ζακύνθου Αθήναι , 1963 σ. 107, 619. Για τον Παναγιώτη Στρούζα βλ. Χιώτης Π., Ιστορικά Απομνημονεύματα Επτανήσου, Ζάκυνθος ,1863-1867, τομ, Δ , σ.368 , 382, 411 και τομ Ε ,σ. 81.
3.. «…Η Σχολή Αεροπορίας υπήρξε μία από τις πρώτες Αεροπορικές Σχολές στον κόσμο , ιδρύθηκε στις τις 6 Σεπτεμβρίου 1931 και ήταν τριετούς φοιτήσεως… Η πτητική εκπαίδευση των μαθητών ήταν διάρκειας 150 ωρών, αρχικά με αεροσκάφη τύπου AVRO και στην συνέχεια με αεροσκάφη τύπου BREGEUT και με μονοθέσια διώξεως τύπου MARS. Η εκπαίδευση βασίστηκε στο σύστημα εκπαίδευσης των αντίστοιχων Αγγλικών Αεροπορικών Σχολών. Κατά την εκπαίδευση αέρος στη Σχολή δινόταν ιδιαίτερη έμφαση στην εξάσκηση στους ακροβατικούς ελιγμούς. Στις ασκήσεις Τακτικής εκπαιδεύονταν μετά την αποφοίτησή τους, στη Σχολή Γενικής Εκπαίδευσης και Ειδικοτήτων, με αεροσκάφη τύπου POTEZ–25, MORANE–230, HORSLEY και VELOS. Μερικοί μετεκπαιδεύονταν με υδροπλάνα FAIREY σε αποστολές ναυτικής συνεργασίας στην Αεροπορική Βάση Φαλήρου..»( ΓΕΑ/ Υπηρεσία Ιστορίας )
4. Από το Αντίγραφο Φύλλου Μητρώου που εξέδωσε το ΓΕΑ /ΥΙ
5.Το θρυλικό αεροσκάφος JG 946 “ ΖΑΚΥΝΘΟΣ” ήταν μοντέλο Spitfire VB Trop ειδικά προσαρμοσμένο για επιχειρήσεις στις τροπικές περιοχές με την προσθήκη φίλτρου πριν τη μηχανή
6. Πανελλήνιος Σύνδεσμος Βετεράνων Αεροπορίας , Οι Μοίρες της Ερήμου ο .π . σ. 53 , 98
7.. Είναι γνωστότερο ως Αεροδρόμιο Χασανίου
8. Εφημερίδες : «Το Βήμα» 5 και 9 Δεκεμβρίου 1965 , «Ο Ανένδοτος» 9 Δεκεμβρίου 1965 , «Ακρόπολις» 12 Δεκεμ- βρίου 1965 , «Το Φως» 30 Δεκεμβρίου 1965 . Αργότερα το γεγονός αυτό συνδυάστηκε με την εκτροπή της 21ης Απριλίου 1967 . Καθώς αποτελεί ένα από τα μεγαλύτερα αινίγματα της Ιστορίας της Ελληνικής Πολεμικής Αεροπορίας, η εξακρίβωσή του θα διαλευκάνει σημαντικά τις συνθήκες που επικρατούσαν τότε στις Ένοπλες Δυνάμεις της Χώρας και θα δικαιώσει έναν έντιμο αεροπόρο.
9 Πορφύριος ( 233-301 μ Χ ) Επιγραφή στο Ελληνικό Στρατιωτικό Κοιμητήριο του Ρίμινι Ιταλίας

10 Θερμές ευχαριστίες στον φίλο κύριο Γιάγκο Δ Βουτσινά για τις πολύτιμες πληροφορίες

Πέμπτη 13 Οκτωβρίου 2011

ΕΙΣ ΞΕΝΗΝ ΓΗΝ ΤΟΝ ΤΑΦΟΝ







Όταν το πρωί της Κυριακής 5 Ιουνίου 1960 η κανονιοφόρος «Β.Π.Πλωτάρχης Χατζηκωσταντής», με κυβερνήτη τον Υποπλοίαρχο Πέτρο Δ. Μανώλο, μετέφερε στη Ζάκυνθο τα δύο φέρετρα με τα οστά του Ανδρέα Κάλβου και της δεύτερης συζύγου του Charlotte , δεν υλοποιόταν μόνο η ευχή του ποιητή για την επιστροφή του στην Πατρίδα και το εθνικό καθήκον απέναντι στον υμνητή της Επανάστασης του 1821, αλλά επίσης, η ελληνική κοινωνία εμπιστευόταν στον γενέθλιο τόπο και στην κοινωνία του, την φύλαξη και την προστασία των λειψάνων, αναγνωρίζοντας ίσως και κάποιο προβάδισμα έναντι άλλων τόπων .

Μέσα στο πανηγυρικό κλίμα της ημέρας, φαντάζομαι, πως κανένας δεν θα υποψιαζόταν το γεγονός της καταστροφής του μνημείου του, ύστερα από πενήντα ένα χρόνια . Γιατί στη σημερινή Ζάκυνθο συνέβη και αυτό.Το μνημείο που «εκ των ενόντων» (δηλαδή έτσι για να βγάλουμε την υποχρέωση ) στήθηκε στην περιοχή του σπιτιού που γεννήθηκε, να καταστραφεί από απροσεξία ( ; ερωτηματικό)και μαζί με αυτό και η όποια απόμεινε αξιοπιστία στις υποχρεώσεις της και η φήμη της Ζακύνθου ως τόπου πολιτισμένου, με ήπιους, ευγενείς και καλλιεργημένους πολίτες .

Το γεγονός επιτείνεται από τη στάση της ζακυνθινής κοινωνίας , η οποία αντέδρασε χλιαρά χωρίς να υπάρξουν εκ μέρους-της σοβαρές αντιδράσεις. Ο απόλυτος συνδυασμός της αδιαφορίας,της άγνοιας καιτης σιωπής. Κάθε μέρα που περνά η καταστροφή συμπιέζεται από την καθημερινότητα και υποβαθμίζεται. Ανέλαβε και ο αρμόδιος αντιδήμαρχος φίλος κύριος Άκης Α. Λαδικός να φροντίσει για την αποκατάσταση του μνημείου και να απαλλάξει τους πολίτες από τις ενοχές τους, καθώς χρόνια ανέχονται παρόμοιες καταστροφές … και δεν βαριέσαι . Κι ας λένε διάφοροι ρομαντικοί, πως η αντίδραση στην υποβάθμιση που μας σπρώχνουν είναι η στροφή στην πνευματικότητα , στην κυριαρχία των ιδεών και στην πολιτισμική αναβάθμιση. Άλλωστε ο Κάλβος υπήρξε ποιητής και δάσκαλος, άρα καθόλου χρήσιμος για την όποια εκμετάλλευση, με αποτέλεσμα να μη προκαλεί το ενδιαφέρον και τη στοργή κανενός , ούτε καν εκείνων που θεωρούν τους εαυτούς τους ανήκοντες στην όποια ηγεσία του τόπου .

Όμως τα πράγματα δεν είναι έτσι και ο Ποιητής της Αρετής, δεν αξίζει τέτοια κακομεταχείριση . Οι ποιητές αποτελούν σοβαρούς πυλώνες στη δημιουργία καλλίτερων κοινωνιών. Κι ακόμα, καταστρέφοντας ένα μνημείο καταστρέφονται κυρίως οι ιδεολογικές δομές ( πολιτικές, κοινωνικές, πνευματικές ) που αυτό δημιουργεί και μαζί υποχωρεί η αυτογνωσία , διαγράφονται οι ιδέες και τα ιδανικά από τη ζωή και τελικά υπονομεύεται το μέλλον. Κι αν το γεγονός χαρακτηρίστηκε ως «τυχαίο» και «ατύχημα» , και αν ο Δήμος ανάλαβε την αποκατάσταση, αυτό σε τίποτα δεν δικαιολογεί την κατάντια που παρουσίαζε ο χώρος από την έλλειψη φροντίδας και σεβασμού και την χρησιμοποίηση του ίδιου του μνημείου για πράξεις που τελικά προκάλεσαν την κατάρρευσή του.




Αναπόφευκτο, λοιπόν, είναι το ερώτημα : αφού σε αυτόν τον τόπο πλέον δεν γνωρίζουν και δεν μπορούν να διαχειριστούν το πολιτισμικό μέγεθος της παρουσίας ενός ακόμα εθνικού ποιητή , να προστατεύουν και να αναδεικνύουν τα ελάχιστα ενθυμήματά του , γιατί δεν επιστρέφουν τα οστά του στο κοιμητήριο της Αγίας Μαργαρίτας στο Louth, καθώς όλοι θα συμφωνήσουν πως θα ήταν καλλίτερα ο Κάλβος λησμονημένος από τους συμπατριώτες του κι έχοντας «εις ξένην γην τον τάφον», παρά ταπεινωμένος στη Ζάκυνθο.

Πέμπτη 8 Σεπτεμβρίου 2011

ΒΙΟΣ ΑΝΕΟΡΤΑΣΤΟΣ

Βίος ανεόρταστος

("Ο Αη Λύπιος στο Καλλιτέρο" Έργο του Μπάμπη Πυλαρινού )


Οι φιλέορτοι και φιλακόλουθοι βυζαντινοί πρόγονοί μας δικαιολογούσαν την προσήλωσή τους στην εκκλησιαστική παράδοση και την ενεργή συμμετοχή τους σε αυτές τις εκδηλώσεις του κοινωνικού βίου με το γνωστό «βίος ανεόρταστος, μακρά οδός απανδόχευτος».
Όμως πως εφαρμόζει, ως στάσιμον της καθημερινότητας, η περίπτωση του ζακυνθινού πανηγυριού του στυλίτη Αγίου Αλυπίου (Αϊλύπιου), το Αντίπασχα, το γνωστότερο ως Κυριακή της Διακαινισίμου ή του Θωμά, όταν μετά την κορύφωση του Θείου Δράματος με την Ανάσταση, ακολουθούν για τον αστικό και τον περιαστικό πληθυσμό της Χώρας, νέες λατρευτικές εκδηλώσεις σωρευμένες σε μία εβδομάδα, όπως η λιτάνευση της Παναγίας της Λαουρένταινας και το βόιδι (τη Δευτέρα της Διακαινισίμου), το πανηγύρι της Χρυσοπηγής (την Παρασκευή της Διακαινισίμου) και πολλές φορές η εορτή του Αγίου Γεωργίου.
Βεβαίως την κοινωνική και θρησκευτική ζωή της παλαιάς ζακυνθινής κοινωνίας καθόριζαν απολύτως ιδιαίτεροι κανόνες, τα αντέτια, «οι διαρκώς (συνεπώς) μακρώς και ομοιμόρφως» εφαρμοζόμενες συνήθειες.
Βεβαίως και στο συγκεκριμένο πανηγύρι, δεν γνωρίζουμε από πότε, δόθηκε και κάποιος ιδιαίτερος οικονομικός χαρακτήρας που το έκανε ελκυστικό, όταν όπως διασώζει ο Ανδρέας Γαήτας (Ντ. Κονόμος, Ζάκυνθος πεντακόσια χρόνια, τομ.6ος Λαογραφικά σ. 273) εκείνοι που είχαν επιβήτορες ίππους τους έφερναν και τους εξέθεταν εκεί ώστε να τους δουν όσοι είχαν φοράδες και να επιλέξουν για αναπαραγωγή.
Όμως αξίζει να ερευνηθεί εάν αυτοί είναι οι μόνοι λόγοι που «από πρωίας συνέρρεον οι τε πολίται και πλείστοι όσοι χωρικοί, διήρχοντο δε την ημέραν εν χοροίς και άσμασι και εστιάσει και ευθυμία υπό τα δένδρα, εντός των σπαρτών και επί των πέριξ λόφων…».
Είναι μήπως ανάμνηση εγγεγραμμένη στο κύτταρο της πολυσυλλεκτικά αναπληρωμένης από πολλούς ελληνικούς τόπους, μετά τις καταστροφές, ζακυνθινής κοινωνίας, αρχαίων αγροτικών εορτών;
Είναι ισχυρή επιτόπια συνήθεια που βρήκε ο ενταχθείς πληθυσμός;
Είναι οι κανόνες της κοινωνικής συνοχής που επέβαλαν την συναναστροφή, την αναγνώριση και τη σύσφιξη;
Ή είναι (το πιθανότερο) ουσιαστικός τρόπος διακήρυξης της Ορθοδοξίας και τόνωσης των εθνικών στοιχείων του πληθυσμού, μία δυναμική εκδήλωση που λειτούργησε ως ανάχωμα στις διαρκείς επιθέσεις εκδυτικισμού που προωθούσαν πολλά κέντρα, παράλληλη με το κτίσιμο και τη συντήρηση τόσων πολλών εκκλησιών, μονών και προσκηνυμάτων;
Αν η τελευταία υπόθεση ευσταθεί τότε το πανηγύρι του Αϊλύπιου (που κινδυνεύει είτε να ξεχαστεί, είτε να βαλσαμωθεί και να παραπαίει μεταξύ αποδυναμωμένης από τα ουσιώδη χαρακτηριστικά της συνήθειας και τουριστικού event) πρέπει να αναβιώσει και να λειτουργήσει άλλη μια φορά υπέρ της διατήρησης της ζακυνθινής ιδιαιτερότητας και της τόνωσης των εθνικών μας στοιχείων, που και πάλι δέχονται επιθέσεις διαφοροποίησης.

Το κείμενο αυτό του κ ΝΙΚΟΥ ΚΟΥΡΚΟΥΜΕΛΗ προέρχεται από την έκδοση¨στο ξωκλήσι του Αγίου Λύπιου¨ , Ζάκυνθος 2006
Posted by vertzak at 11:54 π.μ.
Labels: ...κι ΄Αϊ Λύπιου πανηγύρι, ΑΝΤΕΤΙΑ, ΖΑΚΥΝΘΟΣ, ΜΝΗΜΕΙΑ κ΄ ΙΣΤΟΡΙΚΟΙ ΤΟΠΟΙ

Τετάρτη 13 Ιουλίου 2011

Νικος Κ Κουρκουμέλης , Ο Ανδρέας Κάλβος (εθνικός) ποιητής ή Δάσκαλος ( του Γένους);

 

Αντιπροσωπευτική προσωπικότητα του 19ου ευρωπαϊκού αιώνα, του Ελληνικού Διαφωτισμού, των Μυστικών Εταιρειών και των Επαναστάσεων, ο Ανδρέας Κάλβος, που ανέπτυξε σημαντική δραστηριότητα στην πολιτική, την εκπαιδευτική, την πνευματική και γενικότερα τη λόγια ζωή (στην Ιταλία, την Ελβετία, τη Γαλλία, τη Βρετανία, την επαναστατημένη Ελλάδα και την προστατευόμενη από τους Βρετανούς Επτάνησο), θα μπορούσε και χωρίς τις «Ωδές» να κατέχει σημαντική θέση στα ελληνικά γράμματα.

Μετέχοντας στην πνευματική κίνηση που προσπάθησε να μεταδώσει τα ευρωπαϊκά φώτα στους Ελληνες και να συμβάλει στην εθνική τους αφύπνιση και καλλιέργεια, θα ήταν δυνατό να καταταχθεί μεταξύ εκείνων που αναγνωρίζουμε ως δασκάλους του Γένους. Καθώς μάλιστα η προσωπικότητά του ήταν δομημένη σύμφωνα με τα κοσμοπολιτικά ζητούμενα της εποχής (πολύγλωσσος, ταξιδευμένος, με εξαιρετική πνευματική καλλιέργεια, με άνεση λόγου, «με ενδιαφέρουσα εμφάνιση»), θα είχε κι ένα προβάδισμα απέναντι σ' εκείνους που δεν διέθεταν αυτά τα στοιχεία.

Όμως, αντίθετα με το τι συμβαίνει με την ιδιότητά του ως ποιητή, που όσο ζούσε, κάτω από την πίεση των οπαδών του Σολωμού, δεν της αναγνωρίστηκε καμία αξία, ενώ σήμερα κατέχει την πρώτη θέση μετά από αυτόν, η τότε αδιαμφισβήτητη ιδιότητά του ως λογίου και δασκάλου στα χρόνια μας είναι ελάχιστα προβεβλημένη.

Κι όμως, ο Κάλβος υπήρξε ένας μεγάλος εκπαιδευτικός για την εποχή του κι ένας το ίδιο μεγάλος λόγιος. Οσες μαρτυρίες συγχρόνων του έχουν διασωθεί αναφέρονται σε αυτόν με αισθήματα εκτίμησης για τον καθηγητή και τα μαθήματά του ή τον λόγιο και τις αντίστοιχες δράστηριότητές του.

Είναι μάλιστα αξιοσημείωτο και με ιδιαίτερη βαρύτητα το γεγονός ότι όλοι αυτοί κάλυψαν ευρύ φάσμα της δημόσιας ζωής στο Ιόνιο και στο ελληνικό κράτος, ενώ πολλοί μαθητές του έλαβαν μέρος στους αγώνες του επτανησιακού Ριζοσπαστισμού και του ιταλικού Risorgimento. Αν ειδικότερα παρατηρήσουμε τους μαθητές και τους αλληλογράφους του, διαπιστώνουμε πως συγκαταλέγονται προσωπικότητες της λόγιας πρωτοπορίας του καιρού, ενώ ανάλογες είναι οι πολιτικές επαφές και οι κοινωνικές συναναστροφές του.

Τον Κάλβο δεν τον συναντάμε μόνο, νέο, να αναμειγνύεται ενεργά στα μεγαλύτερα ευρωπαϊκά κινήματα του καιρού του (τον Καρμποναρισμό, τον Φιλελληνισμό, τα κινήματα για την απελευθέρωση ιταλικών περιοχών). Τον συναντάμε και σε ένα ευρύ φάσμα δραστηριοτήτων, που εκτείνεται στην οργάνωση της εκπαιδευτικής, της πολιτικής, της πνευματικής, της δημοσιογραφικής και της κοινωνικής ζωής του τόπου διαμονής του, ιδιαίτερα της Κέρκυρας, πρωτεύουσας του Ιόνιου Κράτους, όπου έζησε την περίοδο της ωριμότητάς του (1826-1852), σε μια εποχή κρίσιμη για τον ελληνικό πληθυσμό σε όλους αυτούς τους παράγοντες.

Η συνεργασία του με τον λόρδο Γκίλφορντ στην ίδρυση της «Ιονίου Ακαδημίας», του πρώτου ευρωπαϊκού τύπου Πανεπιστημίου στην Εγγύς και Μέση Ανατολή, και στη διοργάνωση της δημόσιας εκπαίδευσης του Ιόνιου Κράτους. Η συνέχιση του εκπαιδευτικού έργου στη δημόσια και στην ιδιωτική εκπαίδευση. Η μεταφραστική και η εκδοτική του δραστηριότητα. Η προσπάθειά του να συντάξει λεξικά και να δημιουργήσει ελληνική επιστημονική ορολογία. Η συνεργασία του με την Ιονική Κρατική Εφημερίδα και η αποστολή ανταποκρίσεων σε μεγάλης κυκλοφορίας ξένα έντυπα. Η ένταξή του στον χώρο των επτανήσιων μεταρρυθμιστών και η επικουρία που προσέφερε στην εφημερίδα τους «Πατρίς», που καταδείχνουν το καταστάλαγμά του στο πολιτικά εφικτό. Η συμμετοχή του στο φιλελεύθερο εντευκτήριο Αναγνωστική Εταιρεία. Η συνεργασία του με την Εταιρεία για την προώθηση της παραγωγής του μεταξιού. Οι συνεισφορές του σε εράνους και εκδόσεις, αλλά και οι πληροφορίες που τον παρουσιάζουν ως άτομο κοινωνικά ευχάριστο, με ενεργό συμμετοχή στην κοινωνική ζωή, αποκαλύπτουν εικόνα ανθρώπου πολύ λίγο σύμφωνη με τη μέχρι σήμερα γνωστή, του μοχθηρού αποκλεισμένου. Γιατί, βεβαίως, αν οι εξάρσεις της αρρώστιας του τον έκαναν πολλές φορές νευρικό και απότομο (ήταν αιμορροϊδικός), αυτό δεν τον κατατάσσει εκεί που οι βιογράφοι του επιθυμούν.

Η ιδιότητα του λογίου και του εκπαιδευτικού, ήταν λοιπόν εκείνη που επικράτησε όσο ζούσε ο Κάλβος. Αυτήν καταχώρισαν στο διαβατήριο και στο πιστοποιητικό θανάτου του οι βρετανικές αρχές, αυτήν γνώριζε το περιβάλλον του, και γι' αυτό η χήρα του επέλεξε τον τίτλο του διδάκτορα της Φιλοσοφίας να κοσμήσει τον τάφο του στο νεκροταφείο της Αγίας Μαργαρίτας στο Keddington. Από την άλλη, η ιδιότητα του ποιητή είναι εκείνη που επικρατεί σήμερα. Όμως μήπως ήρθε ο καιρός να αποκατασταθούν τα πράγματα αναγνωρίζοντάς του ότι εκτός από (εθνικός) ποιητής υπήρξε και δάσκαλος (του Γένους);
 
[Από τη Βιβλιοθήκη της Ελευθεροτυπίας, 4 Δεκεμβρίου2009, σ. 16. "Αφιέρωμα στον Ανδρέα Κάλβο", επιμέλεια Δ. Ν. Μουσμούτη .Το κείμενο είναι αναρτημένο και στο  blogg του πατ . Παναγιώτη Καποδίστρια ]

Τετάρτη 22 Ιουνίου 2011

Μια υπόθεση εργασίας: Τα περιηγητικά κείμενα και οι εικονογραφήσεις τους, ως πιθανές πηγές της έμπνευσης του Ανδρέα Κάλβου

Από τις μέχρι σήμερα διατυπωμένες υποθέσεις για τις πηγές της έμπνευσης του Ανδρέα Κάλβου, η άποψη του Κ.Θ. Δημαρά είναι ίσως η πιο γνωστή και η, από τους περισσότερους, πλέον αποδεκτή.1 Κατά τον Δημαρά, λοιπόν, ο Κάλβος στην ποίησή του, καθοδηγημένος από τον Ούγκο Φώσκολο2 ακολούθησε την τάση, που ήταν «διάχυτη στις ευρωπαϊκές φιλολογίες από τον 18ο αι. και αποτελούσε θεμέλιο των αισθητικών διδαγμάτων της εποχής του».3 Σύμφωνα με αυτήν εφάρμοσε στο έργο του την αρχή της μίμησης των αρχαίων προτύπων, «όπως τα γνώρισε μέσω των Ελλήνων δασκάλων του και της ιταλικής λογοτεχνίας», που άκμαζε στο περιβάλλον του Φώσκολου. Γενικά ακολούθησε τους αρχαίους, δανειζόμενος από αυτούς  λέξεις, εικόνες, φραστικούς τρόπους και, ειδικά, προτίμησε τον Ομηρο, από τα έπη του οποίου εξάλλου δανείστηκε εικόνες. Τέλος, κάποιες σύντομες εικόνες παρέλαβε από τον βρετανικό κύκλο επικολυρικών ποιημάτων του Ossian.4
Ομως ποιοι ήταν οι μηχανισμοί που ανατροφοδότησαν τον μεγαλωμένο μακριά από τις ελληνικές περιοχές Κάλβο με ελληνικές εικόνες, εκτός βεβαίως εκείνων που συγκράτησε η παιδική του μνήμη ή που απέκτησε από τα ταξίδια του (Πρβλ. τις Ωδές: «Ο Φιλόπατρις» και «Εις Σάμον»),5 για τα οποία, μάλιστα, είναι ισχυρή η υπόθεση (αν έγιναν πάνω στον βασικό άξονα μετακινήσεων από την Ιταλία προς την ανατολική λεκάνη της Μεσογείου) κάποιας άγνωστης έως σήμερα επίσκεψής του στη Ζάκυνθο, όπου το λιμάνι της αποτελούσε βασικό σταθμό ανεφοδιασμού για την ιστιοφόρο ναυτιλία αυτής της διαδρομής.6
Αναντίρρητα την εποχή αυτή, εκτός των ταξιδιών, ο μηχανισμός πρόσκτησης και αναπλήρωσης εικόνων λειτουργούσε μέσα από τα περιηγητικά κείμενα και τις εικονογραφήσεις τους, που πλέον από την εξάπλωση της τυπογραφίας και μετά, είχαν κατακλύσει ολόκληρο τον δυτικό κόσμο που διψούσε για  πληροφορίες. Ειδικότερα, τα χαρακτικά ήταν εκείνα που τροφοδότησαν με ελληνικές εικόνες τη φαντασία του ποιητή, βεβαίως όχι όπως στην περίπτωση κάθε άλλου φιλομαθή ή απλώς φιλοπερίεργου, που ξεφύλλιζε ένα  περιηγητικό βιβλίο σε κάποιο βιβλιοπωλείο, ή βιβλιοθήκη, ή στο αναγνωστήριο μιας λέσχης, αλλά όπως στην περίπτωση ενός φλεγόμενου από ενθουσιασμό πατριώτη.7 Από τα πρώτα κατηχητικά τυπώματα έως τα σημερινά πολλαπλά, η χαρακτική αποτέλεσε «...καθοριστικό μέσον οπτικής επικοινωνίας...» (visuelle communication),8 μέσο για τη διεύρυνση του περιεχομένου των κειμένων, μέσο διάδοσης ιδεών, κατακτήσεων, προσανατολισμών.9 Μάλιστα, τον 19ο αιώνα η προσπάθεια κάλυψης της ανάγκης για εικόνες,  που δραματικά χαρακτηρίστηκε «πείνα για εικόνες», ήταν αυτή που οδήγησε στην ανάπτυξη νέων τεχνικών.10
Εξάλλου, και τα ίδια τα περιηγητικά κείμενα τροφοδότησαν όλον αυτό τον μηχανισμό, που αργότερα εξελίχθηκε με τον ρομαντισμό στην αρχαιολατρεία, νοοτροπία και συμπεριφορά που στη συνέχεια αποτέλεσαν ουσιώδη συστατικά του  φιλελληνισμού.11
Η Ιόλη Βιγγοπούλου υποστηρίζει χαρακτηριστικά πως «...ο 18ος αιώνας θα έπρεπε να ονομάζεται με πρώτο συστατικό της λέξης του, τη ρίζα "αρχαιο-"! Αρχαιολόγοι, αρχαιογνώστες και αρχαιόφιλοι επιδίδονται σε μια ακόρεστη αρχαιολατρία-αρχαιομανία-αρχαιοθηρία...».12
Τον 19ο αιώνα η τάση αυτή ακολουθήθηκε από τη «Μεγάλη Περιήγηση» (Grand Tour) στις ελληνικές περιοχές, κάθε παρακινημένου από το ρομαντικό αίσθημα και συγκινημένου από το μεγαλείο της Ελλάδας, περιηγητή. Το αίσθημα αυτό, που επικράτησε στους κύκλους των λογίων της Ευρώπης και είχε αποτέλεσμα την παραγωγή πλήθους απεικονίσεων και πληροφοριών για τον κάτω από ξένες κυριαρχίες Ελληνισμό, εξελίχθηκε, ολοκληρωτικά πλέον, στο κίνημα του Φιλελληνισμού.12
«...Σημαντικοί περιηγητές κινούνται στην αρχή του 19ου αιώνα, οι οποίοι με δεξιοτεχνικό ύφος εκφράζουν σε τόπο ευμενή τους προσωπικούς τους μύθους και τη ζεύξη αρχαίου/νέου ή καταγράφουν με προσεγμένες παρατηρήσεις ό,τι σημαντικό έχει να επιδείξει η πόλη. Η οδοιπορία στον χώρο γίνεται τρόπος ανάγνωσης του αρχαιολογικού τοπίου και εκεί εντάσσονται τα ερείπια, η ιστορία, οι σύγχρονοι άνθρωποι, οι τεκμηριωμένες πληροφορίες. Μνημεία, ερείπια, ναοί, τόποι, αγάλματα, φιλολογικά ερανίσματα, ποιητικοί συνειρμοί, επιγραφές και μυθοπλασίες, όλα παρελαύνουν στα οδοιπορικά τους σε εμπνευσμένους συνδυασμούς και μια πνοή φιλελληνικού ανέμου τρέφει τους ταξιδιώτες και γαλουχεί τα οδοιπορικά  και τα εικαστικά έργα τους...».13
Από τον Jacob Spon και τον George Wheler έως τους Richard Pococke, James Stuart/Nicholas Revett και τους Robert Sayer, William Haygarth, William Turner, Simone Pomardi, A.-L. Castellan, H. Holland και Joseph Cartwriht,14 οι ελληνικοί τόποι της Εγγύς και της Μέσης Ανατολής παρουσιάζονται στην εικαστική ταξιδιωτική γραμματεία είτε  «...με τρόπο πομπώδη...»15 είτε «...με το θέμα να υπερτερεί της εικόνας και η συγκίνηση να είναι σημαντικότερη της αποτύπωσης...».16 Κυρίως όμως παρουσιάζονται από τον κυρίαρχο πλέον τύπο του περιηγητή  που είναι εκείνος που ενδιαφέρεται και για τους ελληνικούς πληθυσμούς ή είναι «...φορτισμένος με το αρχαιόφιλο πνεύμα της εποχής του... και το φιλελληνικό συναίσθημα...».17
Εναυσμα για την υπόθεση εργασίας, κατά πόσον τα περιηγητικά κείμενα και  κυρίως οι εικονογραφήσεις τους, υπήρξαν πηγές έμπνευσης του Ανδρέα Κάλβου, έδωσε η παρατήρηση της συνάφειας των στροφών ι' και ια' της ωδής «Εις Ιερόν Λόχον» και των ανάγλυφων του ρολογιού του Ανδρονίκου Κυρρήστου στην Αθήνα (γνωστότερου ως «Αέρηδες»).Το μνημείο, λόγω της εξαιρετικά καλής κατάστασής του, του τóπου, και της καλλιτεχνικής αξίας των γλυπτών του, παρουσιάστηκε από πολλούς περιηγητές. Αναντίρρητα, από αυτές τις εκδόσεις η καλύτερη παρουσίαση έχει γίνει στο τετράτομο έργο των Βρετανών αρχιτεκτόνων και ζωγράφων James Stuart και Nicholas Revett: The antiquities of Athenes (Λονδίνο,1762-1816). Η έκδοση, που αποτέλεσε σταθμό στην ιστορία του λεγόμενου «βρετανικού διαφωτισμού», έχει παράλληλα και τις περισσότερες πιθανότητες να υπήρξε πηγή των πληροφοριών του Κάλβου:18



 Εις Ιερόν Λόχον
ι .  Ο Γέρων φθονερός,              
     και των έργων εχθρός                            
     και πάσης μνήμης, έρχεται                      
     περιτρέχει την θάλασσαν                       
                        και την γην όλην  
                                   
ια. Από την στάμναν χύνει             
     τα ρεύματα της λήθης                
     και τα πάντα αφανίζει.                                        
    Xάνονται οι πόλεις, χάνονται                        
                     βασίλεια, κ' έθνη  
J.Stuart-N. Revett, The Antiquities, Πιν.Ι ΧΧ "Σκίρων"
Σχέδιο J.Stuart, χάραξη J.Basire

Είναι ενδιαφέρον το γεγονός ότι ο Κάλβος γνωρίζει ότι από τις δύο απεικονίσεις γερόντων «αέρηδων» (Σκίρων και Εύρος), και από τις δύο που κρατούν στάμνα (Σκίρων και Νότος), εκείνος που «τα πάντα αφανίζει» είναι ο Σκίρων (Μαΐστρος), άνεμος που, στον ελληνικό χώρο, δημιουργεί καταστροφές. Μετά από αυτά, υποχρεωτικές γίνονται οι αναγωγές και σε άλλα χαρακτικά ή και σε περιηγητικά κείμενα. Ετσι, σε μια πρώτη διευθέτηση του υλικού, θα ήταν δυνατό να παρατηρηθούν οι παρακάτω συνάφειες:
Πρόλογος (Η Λύρα, Γενεύη, 1824)
Στ.5     θρέμματα πτερωτά...
         .......επί τα νώτα ακάμαντα
            των ζεφύρων, πετάξατε ταχέως.
 J. Stuart και N. Revett, The Antiquities, Ανάγλυφο που χρησιμοποιείται ως «Κεφαλίδα» στο Chapter IV, Vol. 2, σελ. 29. Παρουσιάζει πτερωτές μορφές.
Ο Φιλόπατρις
η      άγρια, μεγάλα  τρέχουσι                              
        τα νερά της θαλάσσης,       
        και ρίπτονται, και σχίζονται
        επί τους βράχους
         J. Cartwright, Views,
        Sappho's leap at cape Duvato
. Το ακρωτήριο Λευκάτας.
        Σχέδιο J. Cartwright, χάραξη-χρωματισμός R.Havell and son
       
     Εις Δόξαν   
 ιζ  Εφθασ' η ώρα, φύγε,       
     ανέβα την αγρίαν           
     αραβικήν φοράδα
     νίκησον εις το τρέξιμον
                και τους ανέμους
     J. Stuart και N. Revett, The Antiquities.
     A view of the front of the scene of the Theatre of Bacchus     Στον χώρο της σκηνής του θεάτρου Ηρώδου Αττικού Οθωμανοί γυμνάζουν άλογα
     The antiquities, Σχέδιο J. Stuart, χάραξη Daniel Lerpiniere

ιη    Επί τον Υμηττόν                             
       εβλάστησεν η δάφνη                    
       φύλλον ιερόν, στολίζει
       τα ηρειπωμένα λείψανα
                   του Παρθενωνος
     
       Παρθενών-Ολυμπιείον,
      σχέδιο William Pars, χάραξη Thomas Medland

κ.   Ανέβα την αράβιον                    
      Ωθωμανέ, φοράδα ,
      Την φυγήν κατεγκρήμνισον        
     
κδ  Τι τρέμεις; την φοράδα       
      κτύπα, κέντησον, φύγε
      Ωθωμανέ,
      J. Stuart και N. Revett, The Antiquities.
      Αποψη της Ακρόπολης με ιππείς να συναγωνίζονται  στο τόξο,
      σχέδιο J.Stuart, χάραξη Daniel Lerpiniere


   Εις Μούσας
κε   λάμπει τώρα ελεύθερον                         
                   το Δέλφιον όρος
     
κστ  Ρέει καθαρόν το αργύριον         
        της Ιπποκρήνης
      Δελφοί, Η Κασταλία Πηγή.
      Σχέδιο Melle Robineau με βάση αρχικό σχέδιο του Γάλλου προξένου Fauvel, λιθογράφησε ο C. Motte, περιλαμβάνεται στο Pouqueville Voyage dela Gréce 


          Ωκεανός
στ.    ιδού τα ακάμαντα άλογα        
               του Ηλίου εκβαίνουν
            
       J. Stuart και N. Revett, The Antiquities,
        Ζωφόρος του Παρθενώνος.  
        Σχέδιο J. Stuart, χάραξη Daniel Lerpiniere
         Εις Σούλι (Λυρικά, Παρίσι, 1825)
     
  γ     Αλλη λαμπρά πανήγυρις                  
         την σήμερον εορτάζεται
         εις την Ελλάδα  Ο άγγελος
         χορεύει του πολέμου
                                      δάφνας μοιράζει
           Ed. Dodwell, A classical, Festival at Athenes. Λαϊκό πανηγύρι στο χώρο του Θησείου,
           Σχέδιο Ed. Dodwell, χάραξη T. Medland
           Ο A.-L. Castellan, Lettres 1820, σελ.302, 30419 αναφέρει ότι σε ένα πανηγύρι χορεύουν δίπλα στα αρχαία ερείπια.20 

                                                                                                                  
 δ.      Βράχοι υψηλοί, διαβόητοι   
          βουνά του τετραχώρου,        
          από σας καταβαίνουσι     
          πολλοί και δυνατοί           
            αδάμαστοι άνδρες
        
         


Τα βουνά του Σουλίου (Τετράχωρο),
          Seraglio of Sulli. Το κάστρο της Κιάφας στο Σούλι και τα γύρω βουνά,
Η. Holland Travels, σχέδιο H. Holland, χάραξη G. Coole

         



          Albanian palicars in pursuit of an enemy. Σουλιώτες σε καταδίωξη εχθρού, 21          σχέδιο C.R.Cockerell, χάραξη J.Clark                                              

Μια υπόθεση εργασίας για να είναι γόνιμη πρέπει στο ερευνητικό της στάδιο να υπερβάλει ώστε να καλύψει όλες τις πιθανότητες. Αυτό βέβαια έχει ως αποτέλεσμα πολλά σημεία της εκ των υστέρων να κινδυνεύουν να χαρακτηριστούν ως αστήρικτα  Κατά τη γνώμη μου όσο αυτές οι υποθέσεις θα  γίνονται με καλή πίστη θα είναι αν όχι αποδεκτές, τουλάχιστον ενδιαφέρουσες ως προτάσεις, έστω αιρετικές και προστατευμένες από τη γοητεία του καινούργιου. Οταν μάλιστα γίνονται για το έργο του Ανδρέα Κάλβου, του πιο «δύσκολα προσεγγίσιμου» Ελληνα ποιητή, θα έχουν και την ιδιαίτερη κατάταξή τους. Γιατί τελικά το πρόβλημα δεν είναι εάν ο Κάλβος είχε ως πρότυπα τον Αχιλλέα και τον Οδυσσέα, κι αν οι πηγές της έμπνευσής του είναι ανατροφοδοτημένες από εικόνες και περιγραφές των περιηγητών, από τα κέλτικα ποιήματα του Ossian ή από αρχαιολογικά ευρήματα, που την εποχή του αποτελούσαν άκρως ενδιαφέροντα εκθέματα, αλλά τον τρόπο με οποίο τον προσεγγίζουμε και μας αγγίζει.22
Αναρωτιέμαι πάντα, ύστερα από την οπισθοδρόμηση που υπέστη η ελληνική κοινωνία με την υποβάθμιση της διδασκαλίας της αρχαίας ελληνικής, που εξυπηρετούσε και την καθαρεύουσα, πόσοι έχουν πια τη δυνατότητα να προσεγγίσουν ουσιαστικά το έργο του Ανδρέα Κάλβου και να το ζήσουν στην ολότητά του. Και ακόμη, πόσοι έχουν τη δυνατότητα να πράξουν ετούτο, όχι μόνον εξωτερικά σαν μια «ιδιότυπη μετρική αισθητική και γλωσσική φόρμα», αλλά και εσωτερικά κατανοώντας τον ιδεαλισμό του και τον φλογερό πατριωτισμό του, και να συνομιλήσουν μαζί του για τις αξίες, τις συναντήσεις και τις σχέσεις του, τα συμπεράσματά του.




--------------* Το κείμενο εκφωνήθηκε στο συνέδριο της Εταιρείας Κερκυραϊκών Σπουδών με θέμα « Ο στοχασμός των δημιουργών », Κέρκυρα 6- 7 Νοεμβρίου 2009, Μουσείο Σολωμού. Επίσης δημοσιεύτηκε στο περιοδικό "ΙΟΝΙΚΑ ΑΝΑΛΕΚΤΑ" τ.1 / 2011 σ. 135 - 149.
1. Εταιρεία Ζακυνθιακών Σπουδών. Β' Συνέδριο «Ανδρέας Κάλβος, 1792-1992» Πρακτικά. Ζάκυνθος, Πνευματικό Κέντρο 24-27 Σεπτεμβρίου 1992. Καββαδίας Σ.Α., «Νεοελληνικές πηγές του Κάλβου» σ. 205-225. Παναγόπουλος Α. «Κλασικές απηχήσεις στην ωδή "Εις Θάνατον" του Κάλβου», Πρακτικά ό.π. σ. 235-239. Δάλλας Γ., «"Φάσματα" και "Επιφάνειες" προσωποποιημένων εννοιών στις ωδές του Κάλβου», Πρακτικά ό.π., σ. 241-254. Καββαδίας Σπ., «Ο Ελληνικός Διαφωτισμός και ο Κάλβος»,  Κεφαλληνιακά Χρονικά 7 (1998), Αργοστόλι 1998, σ. 391-406. Βαγενάς Ν., «Παραμορφώσεις του Κάλβου», Το Δένδρο 71-72 (Σεπ-Οκτ 1992), σ. 123-140. Γαραντούδης Ε., Πολύτροπος Αρμονία. Μετρική και ποιητική του Κάλβου. Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο, 1995. Γεωργαντά Αθηνά, «Βυρωνισμός. Ο Κάλβος, ο Σολωμός και η κρίσιμη δεκαετία 1815-1824», Νέα Εστία 1777 (Απρίλιος 2005) σ. 610-654. Mario Vitti, Ο Κάλβος και η εποχή του, Στιγμή, Αθήνα 1995.2. Δημαράς Κ.Θ., «Οι πηγές της έμπνευσης του Κάλβου», Νέα Εστία 68, Σεπτέμβριος 1960, σ.270-300, και Ελληνικός Ρωμαντισμός, Ερμής, Αθήνα, 1985β, σ. 506-520 3. Δημαράς Κ.Θ., ό.π., σ. 256 «...ξέρουμε την προτίμηση του Κάλβου για τον Ομηρο καθώς και τη διάθεσή του να δανείζεται στην ποίηση εικόνες ομηρικές. Ο Κάλβος εφαρμόζει γενικά μέσα στο έργο του την αρχή της μίμησης των αρχαίων προτύπων και δανείζεται από αυτούς λέξεις, εικόνες και φραστικούς τρόπους, σύμφωνα με τη διάχυτη μέσα στις ευρωπαϊκές φιλολογίες, από τον δέκατο όγδοο αιώνα, ιδέα και αποτελούσε θεμέλιο των αισθητικών διδαγμάτων...», επίσης σ. 254 «...οι εικόνες, αλληγορίες, παραβολές είναι συνήθως δανεισμένες από τους αρχαίους, Ομηρο ιδίως και Πίνδαρο, σύμφωνα με τα αισθητικά διδάγματα και τις συμβουλές του Φώσκολου. Αλλες, πιο σύντομες συνήθως, εικόνες προέρχονται από τον Ossian. Βλέπουμε δηλαδή ότι το σύνολο περίπου της μορφής έφθασε στον Κάλβο από τον ΙΗ' αιώνα διά μέσου είτε των Ελλήνων διδασκάλων του είτε της σύγχρονής του ιταλικής λογοτεχνίας, όπως την εγνώρισε στο περιβάλλον του Φώσκολου.4. Δημαράς Κ.Θ., ό.π., σ. 254, «...συσταίνει ο Φώσκολος στον νεαρό γραμματικό του: «να συντυχαίνει μέρα-νύχτα με μετριοφροσύνη και με τόλμη νεανική με τους μεγάλους της αρχαιότητος...» 5.  Η Λύρα,  Ο Φιλόπατρις  στροφή γ', στ. 1-2  Ποτέ δεν σε  ελησμόνησα,
                                                                             ποτέ
                                                                         
 Λυρικά, Εις Σάμον στροφή κγ' Νήσος λαμπρά ευδαιμόνει
                                                    óτε η δουλεία σε αμαύρονε,
                                                    σε είδον, άμποτε ναλθω
                                                    να φιλήσω το ελεύθερον
                                                                        ιερόν σου χώμα6. Για τη διαπιστωμένη επίσκεψή του στη Ζάκυνθο από το  Σάββατο 26 Σεπτεμβρίου/8 Οκτωβρίου έως την Πέμπτη 1/13 Οκτωβρίου 1836, βλ. Κουρκουμέλης Ν.Κ., Νεότερα Καλβικά, Εκδόσεις Περίπλους, Αθήνα,1999, σ. 44-46.7. Για τη Χαρακτική περ. βλ. Zingrosser G., Τhe Appeal of Prints, Νέα Υόρκη, 1972. Heljo Klein, Dumonds Kleines, Wörterbuch der Ducktechnik und Graphischen Κunst, Κολονία, 1977γ. Koschatzky W., Die Kunst der Graphik, Μόναχο, 1980γ. Γρηγοράκης Ν., Ελληνική Χαρακτική, Καστοριά,1985. Χρήστου Χ., Νεοελληνική Χαρακτική. Ιονική και Λαϊκή Τράπεζα της Ελλάδος, Αθήνα, 1989.8.  Χρήστου Χ., ό.π., σ. 18, 215. 9. Χρήστου Χ., ό.π., σ. 21 και Koschatzky W., όπ., σ. 2410. Χρήστου Χ., ό.π., σ. 26 και Max Volfgang-Faustgerd van Vries, Hunger Nac Bilder-Deutsche Malerei der Gegenwart, Κολονία, 1962. 11. Weber S.H., Voyages and Travels in Greece, the Near East and adjacent regions made previous to the year 1801, Πρίνστον, Ν.J., 1953.
Τσιγκάκου Φανή-Μαρία, Ανακαλύπτοντας την Ελλάδα, ζωγράφοι και περιηγητές του 19ου αιώνα, Εκδοτική Αθηνών, 1981.
 Τόπος και Εικόνα. Χαρακτικά για την Ελλάδα. τόμ. Ι-VII, Αθήνα, Ολκός, 1978-1985
Στάικος Κ. Σπ., Τα τυπωμένα στη Βιέννη ελληνικά βιβλία, 1749-1800, Ιδρυμα Ελληνικού Πολιτισμού, Αθήνα, 1995.
Τolias G. (επιμ.), British Travellers in Greece 1750-1820. Exhibition Catalogue, Λονδίνο, Foundation  for Hellenic Culture, 1995.
Tomkinson J. (επιμ.), Travellers' Greece, Memories of an enchanted Land, Αθήνα, Anagnosis, 2002.
Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών. Πολιτιστικό Kέντρο «Κωστής Παλαμάς». Κατάλογος Εκθεσης Η ανάδυση και η ανάδειξη κέντρων του Ελληνισμού στα ταξίδια των περιηγητών 15ος-20ός αιώνας. Ανθολόγιο από τη Συλλογή του Δ. Κοντομηνά, (Ιόλη Βιγγοπούλου: εισαγωγή-σχόλια), Αθήνα, Κότινος, 2005.
Ζήβας Δ. Α., Ζάκυνθος. Απεικονίσεις 18ος-19ος αιώνας, Εκδόσεις Τρίμορφο, Ζάκυνθος, 2007.12. Ιόλη  Βιγγοπούλου, ό.π., σ. xxiii.13. Ιόλη Βιγγοπούλου, ό.π., σ.xviii.14. Jacob Spon-George Wheler, Voyage d’ Italie, de Dalmatie, de Gréce et du Levant fait aux aneés 1675 et 1676, Λυών, 1678.
The Antiquities of Athenes. Measured and Delineated, by James Stuart F.R.S. and F.S.A. and Nicholas Revett, painters and architects, Λονδίνο, 1762-1816, 4 vols.
Olfert Dapper, Description exact des iles de l' Archipel… A Amsterdam 1703.
Richard  Pococke, A Description of the East and some others Countries, vol. II, part II, Observetions of the Islands of the Archipelago, Asia Minor, Thrase, Greece and other parts of Europe by Pococke LLD, FRS, Λονδίνο, MDCCXLV.
Julien-David Le Roy, Les ruines des plus beaux monuments de la Gréce considérées du coté du I'Histoire et de l' Architecture. Παρίσι, 1770.
Pierre Augustin Guys, Voyage littéraire de la Gréce ou Lettres sur les Grecs anciens et modernes, avec un paralléle de leurs moeurs. Par M. Guys, Sécrétaire du Roi, de l' Académie des Sciences et Belles-Lettres de Marseille Παρίσι, 1783, 3éme edition.
Antoine-Laurent Castellan, Lettres sur la Morée et les iles de Cérigo, Hydra et Zante; par A.L. Castellan. Avec vingt-trois dessins de l0 Auteur graves par luimeme et trois plans, Παρίσι, 1808α.
J.D.Barbié du Bocage, Voyage du jeune Anacharsis, Παρίσι, 1811.
Henry Holland, Travels in the Ionian isles, Albania, Thessaly, Macedonia etc During the years 1812 and 1813 by Henry Holland MDFRS, Λονδίνο, Printed for Longman, Hurst, Rees, Orme and Brown, 1815.
A Classical and Topographical Tour through Greece during the years 1801, 1805 and 1806 by Edward Dodwell Esq FSA and member of several foreign Academies in two volumews, Λονδίνο, Printed for Rodwell and Martin 1819.
Thomas Smart Hughes, Travels in Sisily, Greece and Albania by the Rev T.S. Hughes B.D., Late fellow of saint John’s and now Fellow of Emmanuel College, Cambridge Illustrated with engravings, Maps, Scenery, Plans etc Λονδίνο, J. Mawman, 1820.
Joseph Cartwright, Views in the Jonian Islands. Twelve Plates Engraved and coloured  by  R. Havell and son, Λονδίνο, 1821.15. Pococke, Ιόλη Βιγγοπούλου, ό.π., σ. 18 16. Sayer, Iόλη Bιγγοπούλου, ό.π. σ. 15.17. Haygarth , Iόλη Bιγγοπούλου, ό.π., σ. 19.18. The elevation of the Tower of the Winds εις Spon-Wheler (Τόπος και  Εικόνα Ι, σ. 229 ). J. Stuart-N. Revett (Αντίτυπο Αναγνωστικής Εταιρίας Κερκύρας ), Πιν. Χ Η περιοχή σχέδιο J. Stuart - χάραξη James Basire. Πιν XV, Ο Εύρος σχέδιο J. Stuart - χάραξη Anthony Walker. Πιν.XVI, Ο Σκίρων σχέδιο J.Stuart - χάραξη James Basire Πίν. IXX, Ο  Νότος, σχέδιο  J.Stuart - χάραξη James Basire.                                                    19. André Grasset St. Sauveur, Voyage histοrique litteraire et pittoresque dans les iles Ioniennes, Παρίσι, τόμ. Γ', έτος VIII ( 1799-1800 ), σ.106, 197. Castellan L. Lettres sur la Morée, Παρίσι, 1820β, σ. 302. J.D.Barbié du Bocage Voyage du jeune Anacharsis, Παρίσι, 1811, Σχέδιο Bourgeois-  χάραξη Pillement.20. Οι απεικονίσεις χορευτών και χορευτριών είναι προσφιλές θέμα των περιηγητών Πβλ. Τις Αθηναίες που χορεύουν και στο βάθος φαίνονται οι στύλοι του ναού του Ολυμπίου Διός και η Ακρόπολη (Stuart–Revett), Τους Έλληνες που χορεύουν τον ίδιο κυκλικό χορό (Ζωναράδικο;) σε γειτονιά της Αθήνας και στην Κωνσταντινούπολη, R. Pococke, A description21. Στο αγγλικό κείμενο η ένδειξη είναι: «Παλικάρια Αλβανοί», όμως είναι γνωστή η χρησιμοποίηση του όρου «Αλβανός» από τους Ευρωπαίους, όχι μόνο τους περιηγητές, για τους ένοπλους Ηπειρώτες αδιακρίτως θρησκεύματος, ενώ με τη λέξη «παλικάρι» συνήθως προσδιόριζαν τον χριστιανό.22. Εις Δόξαν
   
η.   Καθώς από το σπήλαιον
             εκβάς ο λέων πληγώνει,
             σκοτώνει, διασκορπίζει
             τολμηρών κυνηγών
                          πλήθος αράβων(Ανάγλυφο, Αρχαιολογικό Μουσείο Φλωρεντίας)Εις  Μούσαςδ.     Χαίρετε ω κόραι, χαίρετε
        φωναί οπου τα δείπνα
        των Ολυμπίων πλουτίζετε
        με χορών ευφροσύνας
                    κ' εύρυθμον μέλος(Ερυθρόμορφος αμφορέας Βρετανικού Μουσείου) Εις Χίονιβ.    Στεναζούσης νυκτός
        και του βαθέος Αδου
        τρομεραί θυγατέρες,
        εσάς φωνάζω, εσάς
                        τας Εριννύας.ιδ.   Τρέξατε, εδώ τον θόρυβον
         των μεγάλων πτερύγων
         φέρετ' εδώ(Ερυθρόμορφος αμφορέας Βρετανικού Μουσείου)Ο Ωκεανόςια.    Εις του σπηλαίου το στόμα
        ιδού προβαίνει ο μέγας
        λέων, το φοβερόν
        λαιμόν τετριχωμένον
                     βρέμων τινάζει (Ανάγλυφο, Αρχαιολογικό Μουσείο Φλωρεντίας)